Bijdrage

In het voorjaar van 2021 doken er na bijna 80 jaar foto's op van de begrafenis van Jan Leuven in Basdorf bij Berlijn. Zijn jongste zus, die nog is leven bleek, was erg blij te zien dat Jan wel ver van huis was gestorven, maar dat hij vrienden om zich heen had gehad. Wie was Jan?

Johannes Leonardus (Jan) Leuven, geboren op 28 december 1921 in Heemstede, was op een na de oudste uit het gezin van tien kinderen van Jilles Leuven dat aan de Eikenlaan 40 woonde. Jan werkte als leerling-smid bij Beijnes, de fabriek voor rijtuigen en spoorwagens in Haarlem, toen hij op 24 juni 1942 een oproep kreeg zich te melden voor de Arbeidsinzet. Het is begrijpelijk dat dat thuis nogal wat beroering wekte, maar Jan vertrok plichtsgetrouw, waarschijnlijk al de volgende dag, vanaf station Haarlem met bestemming Duitsland. Het was een moeilijk afscheid van vader, moeder, broers en zussen.

Herinneringen

Van twee landgenoten is informatie overgeleverd. Antoon Nijenhuis die in een nabijgelegen barak verbleef, heeft in 1991 uitgebreid verslag gedaan van zijn tijd in Basdorf. En na het overlijden schreef Jans goede kameraad Kees Franken een brief aan de familie Leuven, met daarin een beschrijving van zijn laatste uren. Van Jan zelf is weinig over de reis en het verblijf in Berlijn bewaard. In oktober 1942 mocht hij met verlof naar huis om zijn winterkleren op te halen en toen zal hij het nodige hebben verteld. Onderduiken durfde hij op dat moment niet, vertelde zijn zus Treetje. Zijn broers zouden daar de dupe van kunnen worden. Het was opnieuw een plichtsgetrouwe keuze. Kees Franken noemde hem een brave, goede jongen, waar hij steun aan had bij zijn verblijf in het werkkamp. Maar juist zijn gewetensvolle gedrag viel niet in goede aarde bij de Duitse leiding van de fabriek.

Man van principes

Wat gebeurde er? Aanvankelijk hoefden de dwangarbeiders op zondag niet te werken en konden de katholieke mannen naar de kerk in Wandlitzsee lopen voor de H. Mis, maar al vrij snel werden nachtdiensten en werken op zondag ingevoerd. Jan weigerde dit. In Heemstede was hij lid van de Mariacongregatie en als katholiek wilde hij op zondag naar de kerk. Welke Duitser het besluit nam zal nooit bekend worden, maar een feit is dat Jan op de avond voor zijn overlijden een open blikje vis te eten kreeg. Kees schreef: ‘Maandagavond kwam hij nog vrolijk van de fabriek, er werd gezegd dat hij een pakje had, er was boter en koek uit gestolen, hij zei nog tegen mij, nu hebben ze juist eruit gestolen wat ik graag lust. Hij heeft toen eten van de kantine gehaald, het was vis in blik en aardappelen.’ Het eten smaakte Jan niet, het was erg vet. Een paar uur later klaagde hij over duizelingen, waarop hij in bed kroop. Toen Kees vroeg in de ochtend wakker werd, zat Jan nog even op het randje van zijn bed, maar hij was al heel ver weg. Kort daarop overleed hij. Alles wees op een moedwillige vergiftiging. Als officiële doodsoorzaak werd hartstilstand genoteerd. Jan overleed op 27 oktober 1942 in Niederbasdorf, Duitsland en werd begraven op 31 oktober.

Schokkende gebeurtenis

Het plotselinge overlijden van Jan greep de Nederlandse kolonie in Basdorf erg aan. Nijenhuis schreef: ‘Op zaterdag 31 okt. hebben we hem onder grote belangstelling op de begraafplaats in Basdorf begraven. De pastor van Wandlitzsee verrichtte de absoute. Het was een beroerde dag voor de landgenoten. Zó ver van huis te sterven en geen familie bij de begrafenis. […] In 1987 heb ik bij een bezoek aan Basdorf geïnformeerd bij de huidige pastor of er ook wat in de ‘Chronik’ stond over de begrafenis, maar dat bleek niet het geval te zijn. Het was namelijk door de nazi’s verboden zielzorg te verlenen onder de buitenlanders. Hard maar waar.’

Ook Kees Franken scheef over de begrafenis: ‘Hedenmiddag is Jan begraven op een Katholiek kerkhof in Basdorf, alle andere Hollanders zijn mee geweest. Hij had vier mooie kransen, wij zullen zorgen dat het graf mooi in orde blijft zolang wij hier zitten. Maandag Allerzielen is er een Mis voor hem waar al de Katholieken naartoe gaan.’ Zeker vijftig Nederlandse mannen waren aanwezig bij de begrafenis in Basdorf.

De ouders van Jan waren van plan om de begrafenis in Duitsland bij te wonen, maar door vertraging bij de afgifte van hun paspoorten lukte het hun niet op tijd te zijn. Opzettelijke vertraging werd gezegd in de familie.

Herbegrafenis in Heemstede

Na de oorlog werd het stoffelijk overschot van Jan op verzoek van de familie door de Dienst Identificatie en Berging van het Ministerie van Oorlog via Berlijn naar Nederland overgebracht. Zijn moeder vooral was erg blij dat hij in Heemstede begraven konden worden, dichtbij huis op het vertrouwde kerkhof naast de kerk. Na een plechtige ceremonie op 11 december 1951 vond Jan Leuven zijn laatste rustplaats op begraafplaats Berkenrode.