Zelfs de minst bijgelovige moet soms erkennen dat het lijkt of wonderen bestaan. Joke Boersma, jarenlang lid van de Culturele Vereniging Haren-Hadera en de initiatiefnemers van de Harener Stolpersteine en schrijfsters van het boek over de Harener oorlogsslachtoffers ‘Van kwaad tot onvoorstelbaar erger’, kunnen erover meepraten. Hier het wonderbaarlijke verhaal van twee trouwringen, die in zeventig jaar de hele wereld over reisden om uiteindelijk de puzzel rond een Joodse familie uit Haren compleet te maken. En: hoe twee totaal verschillende projecten ineenvloeien met een prachtig gevolg.

Trouwringen
Het is 1933, de joodse familie Wolff, vader Hermann en moeder Janette en hun vijf zoons ontvluchten, vanwege de politieke situatie in Duitsland, hun woonplaats Aurich en gaan in Haren wonen aan de Meerweg 58. Naast hen woont de familie Lacoste met kostganger Eemke van der Veen. Eemke, gemeenteambtenaar, helpt de familie Wolff in 1937 aan een woning aan de Waterhuizerweg 26. Een jaar later komt Ernst Wolff, een veertienjarige neef uit Aurich, bij de familie Wolff in Haren wonen. In 1942 wordt de hele familie Wolff met neef Ernst afgevoerd naar Westerbork. Alleen Ernst zal de kampen overleven. Na de oorlog is hij korte tijd terug in Nederland, in 1946 vestigt hij zich in Palestina/Israel.
Voor hun vertrek geven Hermann en Janette hun trouwringen in bewaring bij Eemke van der Veen. Eemke is verzetsman en als hem de grond onder de voeten te warm wordt, geeft hij de trouwringen in bewaring bij zijn hospita Martha Lacoste en laat zijn bezittingen per testament achter aan de dochter van zijn vriendin: Anje Minnes.
Eemke wordt in 1944 gearresteerd, evenals zijn vriendin Hillie Minnes; zij zullen de kampen niet overleven. Na de oorlog emigreert Anje Minnes met haar man Dirk van Tongeren naar Canada en zij neemt de trouwringen mee. Zij blijft zoeken naar (nabestaanden van) Hermann en Janette Wolff.

In het voorjaar van 2011 vindt de dochter van Anje, Joanne van Tongeren, eindelijk een nabestaande van de familie Wolff: een bejaarde heer in een verzorgingshuis in Kyriat-Byalik, vlakbij Haifa. De inmiddels eveneens bejaarde Anje brengt persoonlijk de trouwringen van Canada naar Israel.
Een verslaggever schrijft een artikel over deze bijzondere gebeurtenis in een Israëlische krant.

Culturele Vereniging Haren-Hadera
In 1989 wordt Joke Boersma lid van de Culturele Vereniging Haren-Hadera en in het kader van de tweejaarlijkse uitwisselingen bezoekt zij Hadera enkele malen. In 1994 ontmoet Joke de Israëlische Nurit Carmel. Er ontwikkelt zich een echte vriendschap, die voortduurt, ook nadat de Culturele Vereniging Haren-Hadera wordt opgeheven in 2005.
In 2011 leest Nurit Carmel een artikel in haar krant waarin tot haar verrassing het dorp Haren wordt genoemd, in verband met trouwringen die in de oorlog in bewaring zijn gegeven aan ene ‘Amke van Win’ en die na zeventig jaar zijn overgedragen aan een familielid. Nurit meldt het bericht aan haar Nederlandse vriendin Joke Boersma. Joke denkt direct aan Eemke van der Veen, haar bekend uit het boek ‘Van kwaad tot onvoorstelbaar erger’. Zij neemt contact op met de schrijfsters Wil Legemaat en Margriet Staal. Die zijn meteen geïnteresseerd: van welke joodse mensen kunnen de trouwringen geweest zijn? Joke vraagt Nurit om naspeuringen. Nurit gaat op onderzoek uit en vindt de bejaarde heer, die de trouwringen in ontvangst nam. Het blijkt te gaan om Ernst Wolff, de neef die vier jaar in Haren woonde en die Auschwitz overleefde! Joke krijgt zijn telefoonnummer en belt hem. Na de overhandiging van de trouwringen van zijn oom en tante wacht Ernst een nieuwe confronterende verrassing: het levensverhaal van zijn familie blijkt beschreven en er zijn zeven gedenksteentjes voor zijn familieleden gelegd bij hun huis aan de Waterhuizerweg. Ernst is er beduusd van: zijn familie en hij zijn in Haren niet vergeten, integendeel, hun bestaan is vijfenzestig jaar na de bevrijding bevestigd door het boek en de gedenksteentjes.

De puzzel wordt compleet
Je zou het niet kunnen verzinnen: deze wondermooie samenkomst van twee Harener initiatieven: de stedenband met Hadera en het leggen van Stolpersteine en beschrijven van de levensverhalen van de Harener oorlogsslachtoffers. Eind oktober 2011 gaan Joke Boersma en haar man Anne naar Israel. Zij bezoeken daar Ernst Wolff en brengen hem alles wat er in Haren voorhanden is: het boek ‘Van kwaad tot onvoorstelbaar erger’, foto’s van zijn familieleden, krantenartikelen, documenten, foto’s van het leggen van de Stolpersteine enzovoort. Een warme vriendschap is geboren.



Ernst Wolff leest in het boek 'Van kwaad tot onvoorstelbaar erger', 2011

Hillechiena Hinderika Stutvoet werd geboren op 12 november 1900 in Rotterdam. Zij trouwde op 11 juni 1925 met de 30-jarige Jan Johannes Minnes, geboren te Groningen. Het paar kreeg één dochter: Anje. Haar verhaal, opgetekend in 2017:

Ze is inmiddels 88 jaar en woont al meer dan een halve eeuw in Canada: Anje van Tongeren-Minnes. In de jaren vijftig geëmigreerd met haar man Dirk. Ver weg van Groningen en Haren, waar Anje’s dierbaarste, maar ook meest verschrikkelijke herinneringen liggen.

Na bijna 75 jaar vertelde Anje het verhaal van haar jeugd aan de Canadese schrijfster Lenore Eidse. Zo verscheen in maart 2017 ‘The house of blood and tears’. De titel verwijst naar de bijnaam van het Scholtenhuis, het centrum van de SD in Groningen.
Anje was de enige erfgenaam van de Harense verzetsman en gemeenteambtenaar Eemke van der Veen en een onderdeeltje van die erfenis bracht Anje via via in contact met Haren.

Eemke van der Veen was zeer goed bevriend met het echtpaar Jan Minnes en Hillie Minnes-Stutvoet, die met hun dochter Anje (geboren in 1928) in Groningen in de Rabenhauptstraat woonden. Het huwelijk van Jan en Hillie ging bergafwaarts. Eemke en Hillie raakten steeds meer aan elkaar verknocht, zozeer dat zij zich voornamen na de oorlog samen verder door het leven te gaan.
Jan Minnes had weinig belangstelling voor zijn dochter Anje; hij had liever een zoon gehad. Eemke daarentegen was dol op Anje. Hij noemde haar ‘Sunshine girl’ en verwende haar met aandacht en cadeaus. Onder andere een lief wit hondje, waar zij zeer aan verknocht raakte. Anje noemt Eemke in het boek ‘the loving father figure’.

In de oorlog nam Eemke de schuilnaam Hans Westerkamp aan. Hij raakte al vroeg in de oorlog betrokken bij het verzet, net als Hillie.
Eemke zorgde voor vervalste papieren, Hillie voor de bezorging op de juiste adressen. Als gemeenteambtenaar kon hij die zelf ondertekenen. Ook kon hij verzetsmensen informatie verstrekken over het bevolkingsregister van Haren, hetgeen in 1943 resulteerde in een geslaagde overval. De administratie van het gemeentehuis werd een chaos, waardoor de Duitsers niet konden beschikken over de namen van jonge mannen die in Duitsland moesten werken.
Verscheidene Joodse mensen, waaronder kleine kinderen, werden door Eemke en Hillie naar onderduikadressen geholpen. Ook Anje hielp daarbij, bijvoorbeeld door de donkere haren van de Joodse kinderen te bleken. Enkele malen hielp Eemke Canadese vliegeniers in veiligheid te brengen en ook was hij betrokken bij wapensmokkel.
Eemke had als ware pacifist veel moeite met het soms noodzakelijke gebruik van geweld.

In maart 1944 zou ontsnapte Eemke aan arrestatie in zijn kosthuis bij de familie Lacoste aan de Meerweg. Hij ‘dook onder’ bij Hillie en Anje in Groningen. Op 3 mei 1944 werd hij daar gearresteerd. Later bleek dat Hillie’s man Jan hem had verraden. Jan was ook degene die zijn eigen vrouw verraadde. Hij kreeg geld van de Duitsers voor dat verraad.

Eemke en Hillie hebben beiden enige tijd moeten doorbrengen in het Scholtenhuis, ‘the house of blood and tears’. Daarna werden zij naar strafkampen gestuurd.

Eemke werd in kamp Vught gefusilleerd; Hillie overleed in kamp Ravensbrück. Zij werd 44 jaar.



In 1951 werd het overlijden van Hillie Minnes-Stutvoet in Groningen geregistreerd

De zestienjarige Anje moest zien te leven zonder haar geliefde moeder en ‘oom Hans’ en met de wetenschap dat haar vader mede verantwoordelijk was voor hun dood. Eemke bleek zijn nalatenschap per testament te hebben toegewezen aan Anje. In die nalatenschap trof zij een doosje met de trouwringen die de Joodse Hermann en Janette Wolff (woonden aan de Waterhuizerweg) aan Eemke in bewaring hadden gegeven bij hun deportatie. Al het geld en de waardepapieren die Eemke aan Anje naliet, zijn overigens ingepikt door haar vader Jan. Zij was nog minderjarig…
Na enkele zeer moeilijke jaren vond Anje de liefde van haar leven en met hem emigreerde zij naar Canada. De ringen van het echtpaar Wolff gingen mee. In 2010 wisten haar dochters via internet Ernst Wolff in Israël op te sporen, de neef van Hermann en Janette, die als enige van de familie Auschwitz overleefde. Anje heeft hem de ringen teruggebracht.

Systeemkaart van Hillie Minnes-Stutvoet in het archief van het OVCG




The house of blood and tears. Lenore Eidse, 2017