Uilke Smids

Zijn verhaal is het verhaal dat waarschijnlijk in veel meer families kan worden verteld. Een jongen duikt onder om te ontkomen aan de verplichte Arbeitseinsatz die tijdens de oorlog gold voor mannen tussen de 17 tot 40 jaar. Uiteindelijk wordt hij toch gepakt. Vervolgens belandt hij in de Duitse moordmachine. Dat overleeft Uilke Smids (geboren op 6 januari 1924) niet. Hij overlijdt op 24 november 1944 in het Kamp Ladelund, nabij de Duits-Deense grens.

Die Arbeitseinsatz was natuurlijk een gelegaliseerde methode van dwangarbeid. De Nazi’s gebruikten mensen uit de veroverde gebieden om hun oorlogsmachine op gang te houden. Veel Nederlanders wilden daar niet aan meewerken. Ook Uilke Smids niet. Burgemeester Ritzema van Oldekerk (later vanwege zijn verzetswerk gefusilleerd) had hem gewaarschuwd dat hij maar beter kon wegwezen en dat deed hij. Hij dook onder bij zijn tante Japke en oom Meindert in Eastwâld. Maar toen oom Meindert eind mei 1944 plotseling overleed kon tante Japke de spanning van de onderduik niet meer aan. Uilke zocht en vond een ander onderduikadres bij een andere oom en tante, Jilles en Wemeltje Dijkstra. Hij hielp oom Jilles in de timmermanswerkplaats. Er zijn meubelen en kleinmeubelen bewaard gebleven, die Uilke heeft gemaakt. Hij was een goeie timmerman.

Uilke was de vierde van een gezin van zes kinderen, geboren in Kollum en later met zijn ouders, broers en zussen verhuisd naar het Groningse Oldekerk. Een gewoon gezin. Tot de oorlog uitbrak. Want daarna was niets en niemand meer gewoon. Een van de satanische aspecten van het Nazidom was dat ze burgers allerlei zaken meenden te kunnen opleggen (zoals dwangarbeid) alleen omdat zij de macht hadden. Uilke Smids raakte vermalen tussen de molenstenen van dat gruwelijke regime. Op 14 augustus 1944 gebeurde wat nooit had moeten gebeuren. Uilke, die ondergedoken zat bij oom Jilles in Oudwoude, was op bezoek geweest bij zijn tante Japke in Eastwâld. Onderweg terug zag hij Duitsers naderden. Hij koos eieren voor zijn geld en vluchtte het veld in. Maar de Duitsers waren geduldig. Zij wachtten net zo lang tot Uilke het veld weer uit kwam en arresteerden hem alsnog.

Nederlandse agenten brachten hem naar de gevangenis Blokhuispoort in Leeuwarden. Later vertelde Uilke’s broer Johannes dat Uilke had kunnen vluchten maar dat hij dat niet aandurfde omdat hij in Leeuwarden heg noch steg kende. Oom Jilles Dijkstra heeft verschillende pogingen ondernomen om Uilke vrij te krijgen, allemaal tevergeefs. Hij was in Duitse handen gevallen en kwam daar nooit meer uit.

Van Leeuwarden werd Uilke op 29 augustus 1944 overgebracht naar Kamp Amersfoort. We lezen dat in een briefkaart, die hij onderweg schreef en uit de trein heeft gegooid. Hij had toen nog goede moed, maar al in Amersfoort was je geen mens meer maar een nummer. En wat werd hem ten laste gelegd? Werkweigering. Zijn overtreding was dat hij geen dwangarbeider wilde worden.

In Kamp Amersfoort was het niet best. Duitse wandaden waren er de orde van de dag. Er zaten veel meer mensen, dan ze er eigenlijk konden herbergen. Het was het werkterrein van onder meer kampbeul Joseph Kotälla, later bekend geworden als een van de Drie van Breda.

Korte tijd later, op 8 september 1944, werd Uilke getransporteerd naar het concentratiekamp Neuengamme. Hij kwam er op 10 september aan. Neuengamme was een van de voorportalen van de hel. Je moest er extreem hard werken en je werd er extreem slecht verzorgd. Later is Uilke ook nog in Husum (nabij Hamburg) tewerkgesteld om uiteindelijk in Ladelund terecht te komen.

Ook daar waren de omstandigheden bar slecht. Ze groeven tankgrachten en hadden alleen het water dat daarin stond om zich te wassen. Geen wonder dat de gevangenen bij bosjes omkwamen. Uiteindelijk stierf ook Uilke Smids, nog geen 21 jaar oud. Gestorven van ontbering.

Door de inzet van Pastor Johannes Meijer uit Ladelund hebben veel overledenen uit het kamp een naam gekregen en zijn ze niet anoniem begraven. Daarom ligt Uilke begraven op de begraafplaats bij de Sankt Petri kerk in Ladelund. Zijn naam staat vermeld op een van de drie grafstenen, die daar voor de overledenen van het kamp zijn opgericht. Zijn leven was dan wel gruwelijk, maar niet naamloos geëindigd.

Na de oorlog werd Uilke niet vergeten. De hele familie had zijn foto aan de muur hangen of op de schouw staan. Een van de broers (Johannes) onderhield nog wel contacten met autoriteiten in Ladelund, maar echt over Uilke praten of onderzoeken wat er nu allemaal precies was gebeurd, dat kwam er niet van. Voor de familie was hij die oom, die door de Duitsers was vermoord.

Totdat oom Johannes in 2014 overleed en een neef (Uulke Dantuma, vernoemd naar zijn oom) en zijn vrouw Emmy belangstelling voor de zaak kregen. “We hebben toen aan de familie gevraagd of we de contacten van oom Johannes mochten voortzetten en dat was goed. Oom Johannes was wel eens bij het graf geweest. Wij zijn daar ook heen gegaan. Er bleek een Infocentrum te zijn en een monument met ook Uilke’s naam erop. Er was een kerk en toen we de koster aanspraken opende hij speciaal voor ons het Bezoekerscentrum, waar nog het nodige over onze oom te vinden was. Tegelijk bleek dat in Ladelund heel veel mensen uit Putten zijn omgebracht, die vanuit die plaats tijdens een beruchte razzia zijn opgepakt. Anno nu zijn er veel contacten tussen Putten en Ladelund.

Sindsdien zijn wij de contacten gaan onderhouden en hebben we ons verdiept in wat er met oom Uilke gebeurd is. We zijn in het museum van het voormalige Kamp Amersfoort geweest en ook in Neuengamme. Alle info, die wij inmiddels hadden gevonden, hadden we verzameld en in het Duits laten vertalen. Toen we met die informatie aankwamen bij de mensen van het plaatselijke informatiecentrum waren ze daardoor zeer geëmotioneerd. Dat er Hollanders waren die de moeite hadden genomen om zoiets in het Duits aan te bieden, dat kwam wel even binnen.

Uiteindelijk hebben we besloten om alles wat wij over oom Uilke hadden verzameld onder te brengen in een boekje. Daarvan zijn inmiddels 130 exemplaren gedrukt. Toen dat uitkwam, in april 2021, zijn we ook geïnterviewd voor een lokaal blad. Maar het verhaal gaat nog verder. In diezelfde maand opende premier Mark Rutte de gedenkmuur met foto’s van gevangenen van Kamp Amersfoort. Oom Uilke’s foto hangt daar ook bij. Wij vonden dat Rutte prachtig had gesproken, hebben hem daar voor per brief bedankt en hebben gelijk een exemplaar van oom Uilke’s boek gestuurd. Inmiddels hebben wij van Rutte daarvoor weer een bedankje gekregen.”

Uilke Smids is anno 2021 allesbehalve vergeten. Hij is al een mensenleven dood maar in de familie is hij nog springlevend.

Er is ook nog steeds pijn. Mijn inmiddels overleden moeder heeft het met de hele situatie heel moeilijk gehad. Zij was bij dezelfde tante Japke in huis geweest als Uilke. Daar heeft ze vader leren kennen, ze is er getrouwd en heeft er kinderen gekregen. In diezelfde tijd is oom Meindert overleden en is Uilke gepakt. Pas in augustus 1945 kreeg de familie zekerheid over zijn lot. Al dat verdriet, al die onzekerheid. In die tijd heeft moeder veel gehuild, zodat ze de rest van haar leven niet heel veel tranen meer over had. Uit verbittering? Uit zelfbescherming? Hoe het ook zij, anno 2021 ontroert mij dat nog steeds.”