Anna Maria Steinbach

Het meisje met de witte hoofddoek in de deuropening van een goederenwagon groeide na de Tweede Wereldoorlog uit tot een icoon van de Jodenvervolging. In 1994 ontdekte journalist Aad Wagenaar de ware identiteit van het meisje: ze was niet Joods, maar Sinti. Haar naam was Anna Maria Steinbach, roepnaam Settela.

Settela Steinbach werd naar oud Roma-gebruik in de buitenlucht geboren, onder de woonwagen van haar ouders, op een weideveldje aan de rand van het Limburgse Buchten (bij Sittard). Settela was het zevende van tien kinderen in een gezin zonder vaste verblijfplaats. Haar vader verdiende de kost als handelaar en violist op kermissen en dorpsfeesten in de omgeving van Sittard. In 1940 vormde het gezin, samen met andere families Steinbach, een kampje bij Susteren.

In de zomer van 1943 werd het gezin overgeplaatst naar een ‘verzamelkamp’ bij Eindhoven. Het rondtrekken met woonwagens was inmiddels verboden. In heel Nederland was op 16 mei 1944 een razzia op Sinti en Roma. Ongeveer 565 mensen werden opgepakt. De woonwagenbewoners werden later weer vrijgelaten. De rest, waaronder Settela met haar moeder, broers en zussen en tante, werd afgevoerd naar doorgangskamp Westerbork. Settela’s vader en oom waren de week ervoor al gearresteerd en naar kamp Amersfoort gebracht.

Bij aankomst in Westerbork werd iedereen ontluisd, kaalgeschoren en opgesloten. Op 19 mei 1944 vertrok de trein met 446 Joden en in de achterste wagons 245 Sinti en Roma. In opdracht van kampcommandant Gemmeker maakte de Joodse gevangene Rudolf Breslauer op het perron opnamen voor een film over Westerbork. Zeven seconden richtte hij de camera op Settela toen ze vanuit wagon 16 nog even naar buiten keek voordat de schuifdeur dichtging.

Op 22 mei 1944 kwamen de gedeporteerde Sinti en Roma aan in Auschwitz-Birkenau. Ze verbleven in een speciaal ‘Zigeunerlager’. Twee maanden later werd het kamp ontruimd. Degenen die nog konden werken, werden overgebracht naar werkkampen. In de groep ‘goedgekeurden’ zaten twee oudere broers en twee oudere zussen van Settela. De overgebleven drieduizend Roma en Sinti werden in de nacht van 31 juli op 1 augustus 1944 vermoord in de gaskamer. Hoogstwaarschijnlijk hoorde Settela met haar moeder, twee broertjes, twee zusjes en haar tante met drie kinderen bij deze laatste groep slachtoffers. Settela’s vader Heinrich (Moeselman) zou als enige van het gezin de oorlog overleven maar stierf, na een hopeloze zoektocht naar informatie over het lot van zijn vrouw en kinderen, in 1946 op 44-jarige leeftijd.

Journalist Aad Wagenaar raakte geïntrigeerd door het meisje. Hij besloot een zoektocht te starten naar haar ware identiteit, deed grondig research en vond zelfs getuigen. Crasa Wagner, die in dezelfde wagon 16 had gezeten, getuigde dat het meisje in de deuropening een kind van Steinbach was en door haar moeder was aangesproken als Settela. Ook een andere bekende van de familie Steinbach, Toni Weiss, herkende haar op beeld als Settela, dochter van Moeselman. In 1994 maakte Cherry Duyns de documentaire ‘Settela, gezicht van het verleden’ over de zoektocht van Wagenaar. Wagenaar publiceerde het boek ‘Settela; het meisje heeft haar naam terug’.

Het indringende beeld van Settela is misschien wel duizenden keren gebruikt in artikelen, documentaires en schoolboeken over de hele wereld. De familie Steinbach heeft nog steeds moeite met het feit dat het beeld van Settela overal te zien is. Sinti en Roma praten niet over de doden en ook niet wat er in de oorlog is gebeurd. In een interview met de NOS zegt Beike Steinbach, het nichtje van Settela: "Wij praten niet over de overledenen. Om ze met rust te laten. Want als je iedere dag maar over overleden mensen praat, dan hebben die mensen geen rust. Laat ze met rust. En met dit meisje is dat gewoon niet gebeurd". Beike Steinbach probeert wel de stilte rond de Sinti- en Romavervolging te doorbreken. De gemeenschap wordt langzaam maar zeker opener als het gaat om de Tweede Wereldoorlog. Mede daardoor was mogelijk dat voormalig kamp Westerbork in 2019, 75 jaar na de deportatie, voor het eerst met een grote tentoonstelling kwam. Van de 245 uit kamp Westerbork weggevoerde Sinti en Roma overleefden slechts 30 de oorlog.

Bronnen:

http://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Steinbach

https://kampwesterbork.nl/geschiedenis/tweede-wereldoorlog/vervolging-sinti-en-roma

https://beeldengeluid.nl/verhalen/de-westerborkfilm-een-beeld-om-nooit-te-vergeten

https://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2285143-75-jaar-na-het-zigeunertransport-het-was-het-laatste-wat-ik-van-mijn-familie-zag.html