Klaas Tilbaard

Eigenlijk wisten we niets van Klaas Tilbaard. De geschiedenis heeft de meeste van zijn sporen uitgewist. Het leven had hem niet zoveel tijd gegeven om sporen achter te laten. Want toen Klaas stierf, was hij nog pas 20 jaar.

De vondst van enkele documenten op de antiekmarkt in Delft maakt het enigszins mogelijk het korte leven van deze jongen weer te geven. Monique van der Torren-Pracht struint regelmatig rommel- en antiekmarkten af. Soms doet ze daarbij opmerkelijke ontdekkingen. Zo vond ze een mapje met documenten van Klaas Tilbaard. Aan de hand hiervan is het volgende verhaal geschreven.

Een jongen van de Zuid-Hollandse eilanden, dat was hij. Afkomstig uit Vierpolders, waar hij op 4 maart 1921 werd geboren. Klaas was het enige kind van Klaas Tilbaard en Wilhelmina Arina Barendrecht. Via Rotterdam en Scheveningen kwam het gezin in 1928 in Maassluis terecht. Vader werkte daar als machinist op een sleepboot. Dat er pit in de jonge Klaas Tilbaard zat, is wel duidelijk. Zijn familie woonde al langer op Voorne Putten, maar net als zijn vader zag Klaas zijn uitdagingen elders in de wereld. Eerst de MULO A, toen de MULO B, toen een opleiding als radiotelegrafist. Waarom wil een jonge man uit de polder de wijde wereld in? Wie zal het zeggen? Waarschijnlijk speelde vaders voorbeeld mee en de zucht naar avontuur ook. Weg uit het vooroorlogse Nederland, waar een dubbeltje nooit een kwartje werd. Op weg naar verre einders om interessante mensen te ontmoeten en interessante dingen te doen.

Klaas is waarschijnlijk een serieuze jongen geweest. Hij was Nederlands Hervormd en op de Zuid Hollandse eilanden werd dat geloof niet licht genomen. Er is een document overgeleverd, waarin het kerstverhaal op rijm staat. Maar dan in een brede Bijbelse context, die het geslachtsregister van Jezus volgt via David (van wie Jezus een nazaat zou zijn geweest) naar Ruth (van wie David weer afstamde). Noem het maar protestantse cultuur voor Bijbelvaste mensen. Heeft Klaas aan de uitvoering meegedaan? Zat hij tijdens de uitvoering in de kerk? Het wijst in ieder geval op een degelijk protestantse achtergrond.

In maart 1940 slaagde Klaas voor het examen Radiotelegrafie. Uit een van de gevonden documenten blijkt dat hij meteen wilde solliciteren bij de Nederlandsche Telegraaf Maatschappij Radio-Holland. Naast een sollicitatieformulier moest Klaas ook een portretfoto insturen. Deze foto is bewaard gebleven bij de Stichting Historisch Materiaal Radio-Holland (SHMR-H).

Het leven van Klaas Tilbaard zou zich op de wereldzeeën afspelen. Hij werd marconist op een Nederlands koopvaardijschip. De Nederlandse koopvaardij is nu behoorlijk omvangrijk, maar was dat toen ook. Niet in de laatste plaats vanwege de Nederlandse koloniën, waarvan Nederlands-Indië verreweg de belangrijkste was. Nederlands-Indië, het huidige Indonesië, was ook toen al een enorm groot en uitgestrekt land met veel meer inwoners dan Nederland. Toch speelden de Nederlanders er al 300 jaar de baas. De meeste Nederlanders dachten, dat dat nog geruime tijd zo zou blijven, al begon het in Indië wel te gisten.

De zeggenschap over Indonesië gaf Nederland internationaal aanzien, ook al vanwege het feit, dat het land over veel olie beschikte. Toen Japan in de jaren voor de Tweede Wereldoorlog opkwam als wereldmacht, zagen de Japanners de Indische olie als cruciaal voor het laten slagen van hun ambities. Ze wisten dat ze olie nodig hadden om oorlog te voeren en ze wisten waar ze die olie konden vinden. Maar de Nederlanders waren er niet happig op om de Japanners olie te leveren en enige Europese arrogantie zal daaraan niet vreemd zijn geweest.

Op 7 december 1941 kozen de Japanners voor een vlucht naar voren met de aanval op Pearl Harbor, de Amerikaanse marinehaven op Hawaï. Het was het begin van een gruwelijke oorlog in en rondom de Indische en de Grote Oceaan. Nederlands-Indië en dus ook Nederland werden partij in die oorlog. Aanvankelijk konden de Geallieerden (de VS, Groot Brittannië, Frankrijk, etc.) niet in de schaduw staan van de geoliede Japanse vechtmachine. En Nederlands-Indië/Nederland al helemaal niet. Het Koninklijk Nederlands Indische Leger telde veel minder manschappen dan het Japanse en het was veel minder goed bewapend. Te land, maar ook ter zee. Al gauw hadden de Japanners de macht in Nederlands Indië overgenomen. Er volgde een zware tijd voor Nederlanders en Indische mensen, die loyaal aan Nederland waren. Het werd de tijd van Jappenkampen en de Birmaspoorweg. Het werd ook de tijd waar het de Indonesiërs duidelijk werd, dat die Nederlanders niet de van God gezonden leiders waren waarvoor zij zichzelf hielden. Direct na het einde van de Tweede Wereldoorlog begon de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog. Een aantal jaren en heel veel doden later eindigde de Nederlandse overheersing over Indonesië.

Klaas Tilbaard was toen al lang overleden. Toen de Japanners de oorlog begonnen was hij marconist op een Nederlands koopvaardijschip, de ss. Langkoeas. De ss. Langkoeas was een van oorsprong Duits schip, dat op 10 mei 1940 in Tjilatjap door de Nederlanders in beslag was genomen. Het kwam in beheer van de Rotterdamse Lloyd. Op 2 januari 1942 voer het op de Javazee, op weg van Priok (Jakarta) naar Soerabaja. Wat het schip vervoerde weten we niet, maar waarschijnlijk was de enige reden voor de Japanners om het aan te vallen het feit, dat het onder Nederlandse vlag voer. Een Japanse onderzeeboot vuurde een torpedo af op de ss. Langkoeas. Die trof doel. Het was het eerste Nederlandse koopvaardijschip, dat ten prooi viel aan een Japanse onderzeeër. Er zouden er vele volgen. De Nederlandse koopvaardij heeft in de Tweede Wereldoorlog veel bijgedragen aan de uiteindelijke overwinning en heeft daarbij veel slachtoffers te betreuren gehad. Op de ss. Langkoeas waren er 91 dodelijke slachtoffers. Dat hadden er minder kunnen zijn, maar de Japanners schoten op Nederlandse schipbreukelingen en doodden er veel. Dat was niet conform het oorlogsrecht, maar toen en later gaven de Japanners er blijk van dat ze zich daaraan niet zo veel gelegen lieten liggen.

Het avontuurlijke leven dat Klaas Tilbaard wellicht voor zichzelf had bedacht, kwam er niet. Zijn leven eindigde op de Javazee. Zijn lichaam eindigde in een zeemansgraf. Wie weet er nog iets van hemzelf of van zijn dromen? Hij kwam als zovelen terecht in de maalstroom van de Tweede Wereldoorlog en kwam daar niet meer uit. Tegelijk kun je zeggen, dat hij een van de velen is, die stierf opdat wij vrij zouden zijn.

Alleen al daarom mogen wij Klaas Tilbaard niet vergeten.