Een en zeventig jaar na zijn dood heb ik het graf van Piens vader kunnen bezoeken. Eerst kon dat niet omdat Ma niet meer naar Indonesië wilde, daarna hebben Pien en ik tevergeefs gezocht in Bangkinang en Pakan Baru en toen we via de Oorlogsgraven Stichting er achter kwamen dat hij herbegraven lag op Cimahi was het helaas voor Pien te laat. Nu heb ik bloemen op zijn graf mogen leggen en daar het verhaal 'Haar oorlog in een brief' voorgelezen. Een buitengewoon emotioneel moment in een stille omgeving van duizenden hagelwitte kruisen. Ik had dit moment graag samen met Pien beleefd, het heeft niet zo mogen zijn. Ik troost me met de gedachte dat de innige liefde tussen mijn schoonouders ons Pien heeft gegeven die ons weer heeft geleerd wat ware liefde is. Frans W. Saris Sluiten

Na meerdere jaren van zijn vrijheid beroofd te zijn, is uw echt- genoot uiteindelijk aan de doorstane ontberingen te Pakan-Baru overleden Ik kom U bij deze bittere scheiding mijn hartelijke deelneming betuigen. Moge zijn offer ons land en het gehele Rijksgebied in het Ver- re Oosten een betere en gelukkiger toe- komst geven. Sluiten

Haar Oorlog In Een BriefAlles wat wij nog hadden toen we met de boot uit Indië kwamen zat in een grijs blauw koffertje,kleiner dan wat je nu als handbagage in het vliegtuig mee mag nemen. Dat koffertje lag opzolder, mijn moeder keek er niet naar om. Ook niet naar de bruinleren aktetas met twee riemendie van mijn vader moet zijn geweest en op een of andere manier ook op zolder was beland. Mijnmoeder wilde het er niet meer over hebben. Pas na haar dood keek ik voor het eerst in de kofferen de tas wat er in zat.In het koffertje een verfomfaaide pop met een rood geel gebreide kleertjes, witte babykleertjes,mijn babyboek, twee schriften met handgeschreven recepten, een ‘Croxley Cambric Writing Padfor land, sea or air mail’, een linnen schoudertas vol brieven en buitenop in zwarte geborduurdeletters haar naam, H. Bertelsmann, en schuin daaronder een nummer, TT 1354.In de aktetas een bureau inktset, grote langwerpige notarisenveloppen, een rond blik PrimaRinsche Appelstroop gevuld met bankafschriften, een zakmesje, een bont gekleurde dunnezakdoek, twee zilveren theelepeltjes in een doosje, drie kruisbeelden, een kerkboek, onderintwee sleutelbossen met wel tien verschillende verroeste sleutels, in het voorvak met rits een legeportefeuille en portemonnee, zijn paspoort en een dikke envelop met zwart bedrukte lettersSTAMBOEK DER FAMILIE daaronder in schuinschrift Bertelsmann Bierman, met hettrouwboekje, een babyfoto, enkele losse brieven en aantekeningen en een foto van zijn graf: F.Bertelsmann, HE. KPM, A’dam 24 ­ 3 ­ 07, Bang kinang 6 ­ 1 ­ 45.In de Croxley blocnote is mijn moeder een dagboek begonnen toen de Duitsers Nederlandbinnenvielen, 10 mei 1940, om het haar ouders na de oorlog te kunnen sturen. Sinterklaasavond1940 schrijft Ma dat zij zich niet goed voelde en naar de dokter is geweest die haar volkomenverraste met de mededeling dat ze al drie maanden zwanger was. Na tien jaar huwelijk haddenmijn ouders deze zwangerschap niet meer verwacht.Het babyboek begint met: Zaterdag 31 mei 1941. “Een lief kindje hoor”, zei de dokter van het StElizabeth Ziekenhuis in Medan. “Je heet Catharina Maria, Catharina, omdat je beidegrootmoeders zoo heeten en Maria, omdat je in de Meimaand verwacht werd”.Na twee maanden gaan we in de auto een maand op vakantie in de bergen van Brastagi.15 december 1941: “Vandaag en sinds een week leven we in oorlog”.Op Kerstdag: “...de preek was nog maar net begonnen of luchtalarm. Ik ben in de auto naar huisgereden en bijna de hele 1ste Kerstochtend hebben we in de loopgraaf doorgebracht.”29 december 1941: “Gisteren het eerste bombardement meegemaakt. Het ging overdonderendsnel. We zagen de vliegtuigen al vóórdat de sirenes loeiden en onmiddellijk begonnen debommen te ontploffen. Het was iets over tweeën, je sliep net, ik haalde je, zóódat we devliegtuigen zagen, uit bed en heb met je achter de piano gehurkt gezeten, want er was geen tijdmeer om naar de loopgraaf over te steken.”Die zelfde dag nog zijn we weer naar Brastagi gegaan.Dan schrijft mijn moeder: “Na 31⁄2 week in Brastagi te zijn geweest kwamen we op 22 Jan. weer inMedan, maar alleen om 2 dagen later alweer te vertrekken. Ik heb erg tegengestribbeld, maarVader wilde dat we naar Java gingen en dus zijn we in de nacht van de 24ste op de 25ste Jan. ineen Douglas D.C. 5 van Medan naar Batavia vertrokken. De reis duurde ruim 7 uur we hadden 2rustpunten n.l. te Pakan Baru en Palembang......Het afscheid viel mij erg zwaar, maar voorVader moet het helemaal verschrikkelijk moeilijk zijn geweest ons en vooral jou te zien weggaan,niet wetende of en wanneer we elkaar weer zouden zien.”Op aandringen van mijn vader is mijn moeder met mij dus gevlucht voor de bombardementen, inde veronderstelling dat het in de hoofdstad Batavia veiliger zou zijn dan in Medan, maar er ismeer. De brieven van mijn vader, voor zover ze mijn moeder bereiken (brief 1, 3 en 7) komenniet uit Medan. Kennelijk is hij KPM­agent geworden in de haven van Sibolga aan de westkustvan Sumatra boven Padang. Wat zijn missie precies is daar schrijft hij niet over. Volgens eenverklaring van het Ministerie van Oorlog is hij vrijgesteld van de algemene mobilisatie.Waarschijnlijk moet hij zorgen dat de goederenstroom naar Medan op gang blijft via Sibolga aande westkust van Sumatra. Zijn brieven gaan over de verhuizing, over wat te doen met hetmeubilair (de piano wordt verkocht), over het sturen van geld naar mijn moeder en over zijnverlangen naar ons. Ook uit Sibolga zijn de meeste vrouwen en kinderen (Europese) vertrokkennaar Batavia. Hij schrijft dat het eigenlijk veilig genoeg zou zijn voor ons om bij hem te zijn, maardat het te gevaarlijk is om nu nog weer van Batavia naar Sibolga te reizen.Mijn moeder en ik logeren bij goede vrienden in Pengalengan. Communicatie met debuitengewesten wordt steeds moeilijker, haar brieven komen onbestelbaar terug, ook detelegraafverbinding is verbroken. Ma schrijft in het babyboek:25 Febr. 1942 “Lieve Frits de rest van dit boek is voor jou.”9 maart 1942 de dag na de capitulatie van het Nederlandse leger in Indië, vlucht mijn moedermet mij en de bevriende familie ‘s nachts naar Bandoeng waar de Japanners nog nietgesignaleerd zijn. Zij huren samen een huis.24 Maart 1942 “Vandaag ben je jarig liefste......gisteren hoorden we het rampzalige bericht datde KPM het personeel en bloc heeft ontslagen, daar de Koninklijke Paketvaart Maatschappij nietmeer bestaat....de Jap.hebben beslag gelegd op alle bezittingen van de KPM, de directie isgevangen genomen.” Mijn moeder rekent uit dat als ze zuinig leeft met het geld dat zij nog heeftwij het nog wel een jaar uit kunnen houden.31 mei 1942 “Ik heb een heele week niet geschreven omdat ik dit laatste stukje van hetbabyboek aan den 1ste verjaardag van onze kleine lieveling wilde wijden....Nog bijna dagelijksals ik met haar op straat wandel, hoor ik ”wat een schat, wat een vriendelijk kindje, kijk eens wateen snoezige baby, enz. enz.”Mijn vader schreef met potlood een brief op de achterkant van formulieren van ‘De Brigadeleider’.“Het is momenteel begin Juli 1944, dwz 2 jaar en zeven maanden oorlog met Japan. Datbetekent ook dat jij met Ina nu reeds 2 jaar en ruim 5 maanden geleden naar Java bentvertrokken. Wat een tijd geleden. In normale tijd zouden we ongeveer van Europees verlof zijnteruggekomen. Dit zou wel iets later geweest zijn dan het schema 6 jaar ­ 8 mnd, maar jeherinnert je dat wij van plan waren een paar maanden later naar Holland te gaan om zodoendeonze koperen bruiloft (5 maart 1944) in Holland te vieren. Hoe zeer is alles misgelopen. Thansver van elkaar weg over en weer weten wij niet eens waar wij ons bevinden en of wij nog in levenzijn.Bij aanvang van de bezetting was ik net in Fort de Kock (S.W.K.) aangekomen en daar werdenwe als Europeanen geïnterneerd. Na 2 maanden in een kamp te Padang Padjang geweest te zijnwerden we naar Padang gezonden en daar zit ik nu nog. Alle overige geïnterneerde Europeanenwerden eind 1943 naar het binnenland overgebracht doch ik en een groep met 23 anderen(Hollanders en Engelsen) zijn te Padang gebleven waar we bevolen werden vertaalwerk Holl­Engte doen. Verschillende landbouwkundige, mijnbouwkundige, etnografische, economische e.d.boeken, tijdschriftartikelen hebben we moeten vertalen.En zo zitten we nu nog hier te Padang met weinig meer uitzicht op het einde v/d interneering, danvan tijd tot tijd verduistering of k.b.d. oefening. Tot goed begrip van zaken nog even dit. Wij, 23man, zijn nog steeds geïnterneerd wonen in 2 oude houten huizen gelegen tussen de Kathedraalen de R.K. Kerk van de Chinezen. Er staat een houten schutting om ons erf en alleen de ziekenkomen er een enkele keer uit om naar het hospitaal te gaan.Dat ik mij eerst nu zet tot het schrijven van deze brief, die ik overigens in mijn documentenzakjezal bewaren, is dat ik de laatsten tijd veel meer dan voorheen last heb van darmstoornissen.Dankzij een voortdurend dieet, waarvoor onze gezamenlijke kampkeuken zorgde (ook voorandere zieken) is het erg goed gegaan en ik was volkomen goed met alleen van tijd tot tijd eenpaar dagen van slapheid, soms met wat buikloop, alles bij elkaar ging het echter best.De voeding in het groote kamp was magertjes. Toen wij, vertalers, apart kwamen hadden we watbeter eten, maar nu de prijzen zeer zijn opgelopen is dit ook veel slechter geworden. Rijstgedeeltelijk vervangen door mais, groeten met voornamelijk de stelen, geen of weinig vleesch,geen eieren, melk, kortom weinig geschikt voor een darmpatiënt. Was ik aanvankelijk wat dikkergeworden, sedert begin Juni 1944 takel ik een beetje af en heb veel buikpijn (rechts onder enboven), veel buikloop, erg moe gevoel. Een bezoek aan het hospitaal (Ind. en Jap. doktoren) gafgeen nieuws (abnormal disease). Ik kreeg wat bismuth en een klein fleschje leverextract, dieeten rust voorgeschreven. ik eet nu ontbijt rijstpap in water gekookt; ‘s middags rijst enkangkongbladen in water tot pap gekookt met wat extra groetensap erbij; ‘s avonds idem met 2xper week een klein stukje vleesch, elke dag een pisang.”6 Sept. 1944 stuurde mijn vader dit bericht vanuit Bangkinang op een flinterdun velletje papier:1. Keschatan I am in good health, 63 kilo’s, hope you also and Ina growing well.2. Kchidoepan Interned. I have never received any word from you. Praying for you both duringSunday Holy Mass and Communion.3. Lain­lain Compliments from van Munster and all love from FritsIn de schriftjes met recepten van mijn moeder maakte zij ook aantekeningen waaruit blijkt waaren wanneer wij in welk kamp hebben gezeten.13 Jan. 1943 internering in Bloemenkamp, Bandoeng13 Aug. 1943 overplaatsing naar het burgerkamp in Tjihapit26 Nov. 1944 op transport in vrachtauto naar ADEK, Batavia18 Aug. 1945 Hotel Daendels, BataviaIk was vast van plan al mijn moeders brieven, dagboekfragmenten, andere documenten enaantekeningen uit te typen. Om te beginnen heb ik alle papieren in twee grijze ordnersgesorteerd met elk document in een eigen plastic map, wel 50 in iedere ordner. De eerste ordnerbevat alles tot de bevrijding, de tweede alles van daarna. De dagen dat ik hiermee bezig was hebik veel in detail gelezen en kreeg daarvan zo’n verschrikkelijke hoofdpijnen en vreselijkenachtmerries dat ik ermee moest stoppen.Toen vond ik deze brief van mijn moeder, geschreven anderhalve maand na de bevrijding. Dezeene brief zegt genoeg. Haar oorlog in een brief:den Heer F. Bertelsmannc/o Netherlands CampSingaporevoorheen interneringskampvoor burgers in of nabij PadangLieve Frits, 30 Sept. 1945Dit is alleen maar weer een nieuwe desperate poging om met je in contact te komen. Hetwordt dan ook geen brief want in al mijn vorige epistels ben ik al steeds in herhalingen vervallenen er schijnt toch niets van terecht te komen.Ik (heb) geschreven meerdere malen naar Medan, Padang en S’pore, wat S’pore betreftzoowel naar de Mij. als naar het “Netherl. Camp”. Verder telegrammen verzonden naar Padangen Medan.Ik kan v/d spanning bijna niet meer slapen en de menschen om mij heen krijgen maardagelijks brieven uit S’pore, Bangkok, Saigon, Calcutta enz. Lenie Verhoef heeft allang eentelegram van haar man en zij had tevoren nooit iets gehoord.Ik heb van jou één briefkaart gehad, verzonden 6 Sept. 1944 en ontvangen op 1 Mei1945, hieruit meende ik te kunnen opmaken dat je in Padang geïnterneerd was. In ieder gevalwas je een jaar geleden dus nog gezond en wel want 63 kilo viel mij nog mee.Ik ben nogal afgeknapt, nooit zwaar ziek geweest, maar tot en met uitgeput (44 kilo), hebaltijd hard gewerkt in Adek waar we 10 mnd. gezeten hebben (een vreselijke tijd was dat). Delaatste tijd mocht ik eigenlijk niet meer werken en daarom heeft de dokter mij bij de 1ste groepingedeeld, die voor overplaatsing naar een hotel in aanmerking kwamen. Hier zitten we nuvorstelijk sinds 18­9 terwijl er in Adek nog altijd 1700 vrouwen en kinderen hokken. Mijndankbaarheid kent dan ook geen grenzen. Van Ine zou ik natuurlijk zooveel kunnen vertellen, datik er maar niet aan begin voor ik er zeker van ben dat mijn brief je bereikt, alleen dit: ze is dooren door gezond en zoo stevig en flink dat het niet te gelooven is dat zij ooit in een kamp gezetenheeft. Maar ze ging dan ook altijd voor alles in alle opzichten bij mij, dat snap je. Nu heb ik nogmaar een wensch: zoo gauw mogelijk voor jullie beiden te kunnen zorgen.Ik moet eerst zelf nog wel bijspijkeren, maar de dokter zei: “volkomen gezond en van eenecht taai gestel”, het is alleen die ellendige honger geweest + “zenuwen”, die mij zoover hebbengekregen. Maar ik kom hier al ontzettend bij, eerst wilden de ingewandjes nog niet erg (want daarheb ik natuurlijk ontzettend aan gesukkeld) maar dat is nu al stukken beter; ik eet ontzettend,ben bijna niet te verzadigen en slaap ca. 11 uur per etmaal.Ineke, die den laatsten tijd in Adek bijna geen rijst meer naar binnen kon krijgen (het wasvoor haar precies op tijd afgelopen) eet hier als een wolfje en groeit nog eens dicht als het zoodoor gaat. Visch, vlees, eieren, melk en volop vruchten elken dag! Ach nu is het toch weer eenbrief geworden, ook dat schijn ik niet te kunnen laten!Dag mijn lieve Pappa, veel kusjes van uw InaEr is een voorlopig KPM kantoortje gevestigd op Tjikini. Ik schreef Hr. D.H. de Jong, die daar zetelt eenbrief om mijn adres te deponeren. Misschien lukt het nog het eerste om via de My. contact te maken. Mijn adres isHotel Daendels Kamer I.Alle alle liefs en kussen van Heleen en Ine.Augustus 2014Frans W. Saris en Pien Saris-Bertelsmannwww.franswsaris.nl Sluiten