Jacob van Gelderen

Afkomstig uit een joods middenstandsgezin was Jacob (Bob) van Gelderen een man van statuur geworden. Niet omdat hij onbescheiden was – hij was juist heel bescheiden – maar omdat hij een glanzende carrière had gemaakt. Econoom, hoge ambtenaar, Tweede Kamerlid voor de SDAP, vicefractievoorzitter als opvolger van Willem Drees. Hij zou bij een volgende kabinetsformatie zeker ministeriabel zijn geweest. Maar het leven van Bob van Gelderen eindigde op 14 mei 1940. Het was een zelfgekozen einde. Met zijn vrouw Alexandrina en twee van hun kinderen, Greetje en Hans, maakte hij een eind aan zijn leven. Jood en socialist, Bob van Gelderen was intelligent genoeg om te weten dan je dan onder de Duitse bezetter geen toekomst had. Hij koos er voor de toekomst eigenhandig af te sluiten.

Jacob van Gelderen was in 1891 geboren en behaalde in 1910 de middelbare akten economie en statistiek. Hij ging werken bij het Bureau van de Statistiek van de Gemeente Amsterdam. Al jong raakte hij overtuigd van de waarde van het socialisme en al even jong begon hij over economische onderwerpen te publiceren. Hij was een van de eerste economen, die zag dat er naast de al bekende conjunctuurbeweging (in een periode van zeven à tien jaar heb je jaren van hoog- en van laagconjunctuur) een langere conjunctuurperiode had van wel vijftig jaar. Ook binnen die vijftig jaar zie je pieken en dalen in de economische bedrijvigheid en Van Gelderen onderkende dat.

In 1915 trouwde Bob van Gelderen met Alexandrina de Vries. Ze kregen drie kinderen, Fred, Greetje en Hans. In 1919 verhuisde het gezin naar het toenmalige Nederlands-Indië waar Van Gelderen een statistische dienst opbouwde. Hij werd directeur van het Centraal Kantoor voor de Statistiek in Batavia en later buitengewoon hoogleraar van de Rechtshogeschool in dezelfde stad. Hij was ook actief in de Indische Sociaal Democratische Partij.

In 1933 keerde het gezin terug naar Nederland. Van Gelderen werd bij het Ministerie van Koloniën chef van de afdeling crisiszaken, waaronder ook de economische betrekkingen met Indië vielen. Hij was, vertelt zijn schoondochter Coby van Gelderen-in ’t Hout zo veel jaren later, een belangrijke adviseur van minister-president Hendrikus Colijn. Op verzoek van Colijn zelf. Rare combinatie was dat eigenlijk, de geharnaste anti revolutionair Colijn, niet zonder eigendunk, en de bescheiden, maar tegelijk overtuigde socialist Van Gelderen. Colijn noemde Van Gelderen een luis in de pels, maar hechtte tegelijk veel waarde aan zijn inzichten en zijn adviezen. Kennelijk was Colijn groot genoeg om zijn eigen tegenspraak te durven organiseren.

Halverwege de jaren dertig was Van Gelderen nauw betrokken bij de opzet van het Plan van de Arbeid, waarmee links Nederland de crisis wilde bestrijden. Hij schreef het hoofdstuk over Indonesië. In 1937 werd hij bijzonder hoogleraar in Utrecht en lid van de Tweede Kamer. In 1939 werd hij vicefractievoorzitter als opvolger van Willem Drees.

De zelfmoord van Bob, Alexandrina, Greetje en Hans van Gelderen (die ze samen met het bevriende echtpaar Boekman uitvoerden) is met veel onduidelijkheid omgeven. Van de familie bleef alleen de oudste zoon Fred van Gelderen in leven. Hij was tijdens de Duitse inval gemobiliseerd en lag in Amsterdam. Daar kreeg hij bericht dat er iets met zijn ouders, broer en zus was gebeurd. Thuisgekomen ontdekte hij wat er aan de hand was. Hij werd opgevangen door een uit Suriname afkomstige vriend, waar hij aanvankelijk onderdak vond. Gedurende de oorlog dook hij onder omdat hij als Jood natuurlijk groot gevaar liep. Bij een Haagse familie vond hij drie jaar gastvrij onderdak. Daar kon hij ook studeren (medicijnen). Na de oorlog werd hij kinderarts. Zijn eerste vrouw overleed jong, later trouwde hij met Coby in ’t Hout. In 2000 overleed hij.

Coby van Gelderen-in ’t Hout, Freds weduwe, heeft haar schoonfamilie dus nooit gekend. “Wat ik weet, heeft mijn man mij verteld, maar dat is niet veel. Mijn man sprak met warmte over zijn Indische jeugd. Zijn ouders waren intelligente, belezen mensen. Zo was mijn schoonvader een groot Goethe kenner. Ze waren links, kritisch ten opzichte van de zittende macht. Ze woonden en werkten dan wel in Indië, maar ze vonden eigenlijk dat de Nederlanders daar niet hoorden te zijn en dat het land op de vrijheid zou moeten worden voorbereid. Omdat mijn schoonvader daar doceerde, is iemand als Soekarno nog wel bij mijn schoonfamilie over de vloer geweest.

Het was een goed gezin. Van mijn overleden man Fred weet ik, dat hij zijn vader bewonderde, alleen was vader vaak erg druk. Hij was vaak weg of aan het werk op zijn studeerkamer.”

“Wat er precies is gebeurd op 14 mei 1940 weet ik niet. Er zouden brieven zijn geweest, maar daar heb ik mijn man nooit naar durven vragen en dus heb ik ze nooit gezien. Fred praatte nooit over het waarom. Wellicht is het in een soort opwelling gebeurd. Ik weet dat mijn schoonvader heeft geprobeerd naar Engeland te vluchten. Dat kon eerst niet en later weer wel, maar toen had de zelfmoord al plaatsgevonden. Ik weet wel zeker, dat mijn man het nooit zou hebben gedaan. Die stond anders in het leven. Hij heeft die hele oorlog als een tragische periode in zijn leven opgeborgen en er nooit meer over gepraat. Hij bezat tot op hoge leeftijd de vaardigheid om gelukkig te zijn, ook toen hij lichamelijk begon af te takelen.”

Tijdens de Duitse bezetting zijn talloze Nederlanders omgekomen. Door oorlogshandelingen, tijdens verzetsactiviteiten, tijdens een tewerkstelling in Duitsland, in de Hongerwinter of stomweg door op het verkeerde moment op de verkeerde plaats te zijn. Met name in de eerste dagen van de oorlog hebben mensen zich het leven benomen. Ze zagen geen toekomst onder het Duitse juk en trokken daar de consequenties uit. Het waren niet de minsten, die voor zelfmoord kozen. Zoals Bob van Gelderen en zijn gezin. Uiterst intelligente en integere mensen met grote verdiensten voor de samenleving. Slachtoffers van het Nazisme. Oorlogsslachtoffers. Ook hen mogen wij niet vergeten.

Met de Hebreeuwse tekst:

“Mogen hun zielen verbonden worden in de bundel van het eeuwige licht”

Bloemen:

Gemeente Den Haag

Stichting WO2 Sporen

Tweede Kamerfractie PvdA

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Oorlogsgravenstichting

Coby van Gelderen