9 JUNI 1916 – 5 APRIL 1945

Gerrit van Brakel werd op 9 juni 1916 in Diepenveen geboren. In januari 1919 verhuisde het gezin, bestaande uit vader, moeder, Gerrit en zijn twee jaar jongere zus Grada (Grada Margaretha), naar Deventer. Vader Christiaan was toen dagloner van beroep.1)

Tijdens de Tweede Wereldoorlog woonde het gezin aan de Parallelweg. Het was een eenvoudig, katholiek arbeidersgezin. Vader was grondwerker, zus Grada werkster en Gerrit losarbeider.2)

Op enig moment – we weten niet exact wanneer – is Gerrit betrokken geraakt bij het verzet. Hij dook in Deventer onder om aan tewerkstelling voor de Duitsers te ontkomen en werd ook actief in de hulp aan onderduikers, waaronder geallieerd militair personeel.

In september 1944 begon de grote spoorwegstaking, die tot aan de bevrijding zou duren. Een groot deel van de ongeveer dertigduizend personeelsleden van de NS gaf gehoor aan de stakingsoproep en dook, vaak met vrouw en kinderen, onder. Zij moesten natuurlijk te eten hebben.3)

Op 13 maart 1945, omstreeks 11.00 uur, vertrok Gerrit van huis om levensmiddelen in te zamelen voor de onderduikers. Toen zijn moeder hem tegen wilde houden, zei Gerrit:

"Ik moet wel, want wie moet anders voor de jongens zorgen. Deze rekenen op mij."

Vervolgens is Gerrit vertrokken en de familie heeft hem nooit meer teruggezien.

Gerrit was betrokken bij de voedselvoorziening aan ondergedoken spoorwegmannen en ondergedoken geallieerde militairen. Bij een controle op persoonsbewijzen in Bathmen liet hij per ongeluk correspondentie hierover uit zijn zak vallen. Hij werd gearresteerd en overgebracht naar de beruchte gevangenis van de Sicherheitsdienst op het landgoed Oxerhof.

Omdat Gerrit meestal niet langer dan een dag van huis bleef, begon de familie zich al snel grote zorgen te maken. Na ongeveer een week kregen ze van iemand uit de buurt de mededeling dat Gerrit aangehouden was en in de SD-gevangenis op Oxerhof verbleef. Daarop is Grada naar het bureau van de SD op Brinkgreven gegaan. Daar kreeg ze de bevestiging dat Gerrit inderdaad op Oxerhof was ingesloten. Zij was er op Brinkgreven getuige van dat haar broer naar een verhoor werd gebracht en een blauw oog had, vermoedelijk als gevolg van mishandelingen.

Drie dagen voor de bevrijding van Deventer (10 april 1945) ging Grada opnieuw naar Brinkgreven. Ze vroeg of haar broer vrijkwam. Een SD’er deelde haar mee dat dit niet zou gebeuren. Gerrit had meerdere keren de kogel verdiend, omdat hij zich met geallieerde piloten had beziggehouden. Toen ze de onschuld van haar broer begon te bepleiten, werd de SD’er kwaad en sloeg haar in het gezicht. Daarop is Grada onverrichter zake vertrokken4)

Op 5 april – de Canadezen staken bij Almen het kanaal over – meldde zich al heel vroeg in de ochtend een officier van de SD op Oxerhof. Hij had drie lijsten bij zich:

1. De lijst met namen van de lichte gevallen die in opdracht van commandant Walter Müller vrijgelaten moesten worden.
2. De lijst met de namen van tien “zware politieke gevallen”, waaronder die van Gerrit van Brakel, die op Oxerhof achter moesten blijven om geëxecuteerd te worden.
3. De lijst met namen van de bewakers die waren aangewezen om het vonnis te voltrekken. Op deze lijst stonden vier namen. Omdat de vierde persoon al vertrokken was, werden er twee Nederlandse SS’ers aangewezen om de opengevallen plaats in te nemen.

’s Ochtends tussen 9.00 uur en 10.00 uur moesten vijf van de tien “zware politieke gevallen” een kuil graven, om naar hen werd verteld, dossiers en achtergelaten autobanden te begraven.

’s Avonds werden de tien mannen, behorende tot de categorie “zware politieke gevallen”, omgebracht. Niet zoals de daders later verklaarden met vuurwapens bij de kuil; nee ze werden mogelijk in de kelder op een gruwelijke wijze doodgeslagen of doodgeschopt. Van de plaats delict werden ze vervolgens naar de kuil gebracht en daar vluchtig begraven.

De Canadezen bereikten op 6 april, omstreeks 13.30 uur, de verlaten Oxerhof en ontdekten welke wreedheden daar hadden plaatsgevonden.

Op maandag 9 april – Deventer was nog niet bevrijd – werden de lichamen op de Algemene Begraafsplaats te Gorssel ter aarde besteld. De mensen die hiermee belast waren, verzamelden kledingstukken en persoonlijke eigendommen van de slachtoffers en brachten deze naar het gemeentehuis.

Na de bevrijding van Deventer vernam de familie Van Brakel dat Gerrit één van de vermoorde mannen op Oxerhof was. Grada en de verloofde van Gerrit zijn er toen onmiddellijk naartoe gegaan. Daar kregen ze te horen dat de lichamen in Gorssel waren begraven. Daar zijn ze vervolgens naartoe gegaan. Op het gemeentehuis daar werden hun voorwerpen en kledingstukken van de slachtoffers getoond. Grada herkende een stuk van de onderbroek van Gerrit.

Gerrit van Brakel werd op 7 mei 1945 herbegraven op de RK-begraafplaats aan de Ceintuurbaan.

Het bovenstaande verhaal is dankzij jarenlang onderzoek van historicus Huub van Sabben aan het licht gekomen. In de laatste fase van zijn onderzoek kwam hij erachter dat Gerrit van Brakel niet alleen op de website van de Oorlogsgravenstichting (OGS) ontbrak, maar ook op het Provinciaal Verzetsmonument in Markelo en op het monument aan de Verzetslaan in Deventer. Hij ontdekte eveneens dat het familiegraf, waarin Gerrit begraven was, geruimd zou worden. De grafornamenten waren al weggehaald.

Huub nam eind november 2018 contact op met de OGS om Gerrit als oorlogsslachtoffer en lid van het verzet erkend te krijgen, en om daarmee te voorkomen dat de stoffelijke resten van Gerrit zonder meer zouden worden geruimd. Deze erkenning kwam er en op 8 oktober 2019 werd zijn stoffelijk overschot door de Bergings- en Identificatiedienst Koninklijke Landmacht opgegraven en gereed gemaakt voor overbrenging naar het Nationaal Ereveld te Loenen. Daar rust Gerrit nu in graf E 1447.

Deze bijdrage is in de allereerste plaats een eerbetoon aan verzetsman Gerrit van Brakel, die bijna in de vergetelheid was geraakt. Eind april 2021 is zijn naam tijdens een bescheiden ceremonie, waarbij ook familieleden aanwezig waren, op het monument aan de Verzetslaan te Deventer bijgeschreven. Op 4 mei 2022 kreeg hij tijdens de herdenking aan de voet van dit monument eindelijk de aandacht en waardering die hij na al die jaren verdient. Daarbij paste – ook al zou hij het in zijn bescheidenheid niet hebben gewild – een klein eerbetoon aan de in november 2020 overleden Huub van Sabben, die ervoor gezorgd heeft dat verzetsman Gerrit van Brakel niet vergeten wordt.

Johan van der Veen

Noten:
1) Deze korte biografische schets is een bewerking van mijn toespraak op 4 mei 2022 bij het verzetsmonument aan de Verzetslaan te Deventer. Voor deze toespraak heb ik gebruik gemaakt van: Huub van Sabben, "Spionage, arrestaties en moord aan de IJssel. Een speurtocht naar het duistere oorlogsverleden van Oxerhof en de activiteiten van het SD-kommando Deventer 1943-1945", Utrecht, 2020.

NL-DvCO, Collectie Overijssel locatie Deventer, 1411 Bevolkingsregister Diepenveen, inv.nr. 62 (blad 41B); NL-DvHCO, Collectie Overijssel locatie Deventer, 1414 Bevolkingsregister Deventer, inv.nr. 2731 (blad 178).
2) NL-DvHCO, 1414, inv.nr. 334 (gezinskaart Christiaan van Brakel); "Adresboek voor Deventer 1938 – 1939", p. 17 en S. 34. Nationaal Archief, Den Haag, ministerie van Justitie: Centraal Archief van de Bijzondere Rechtspleging (CABR), nummer toegang 2.09.09, inventarisnummer 66940 (Bijzonder Gerechtshof Arnhem, dossier 1793 betreffende Walter Müller). Hierin is opgenomen het proces-verbaal van PRA Deventer/District Salland, van 16-10-1946, waarin vader Christiaan en zus Grada van Brakel een verklaring afleggen. In hun verklaringen komen de hier genoemde beroepen voor. Uit dit proces-verbaal, dat ook door Huub van Sabben is geraadpleegd, heb ik ook aanvullende informatie gehaald.
3) L. de Jong, "Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Het laatste jaar I" deel 10a, eerste helft, ’s-Gravenhage, 1980, p. 344-360; "Het laatste jaar II", deel 10b, eerste helft, ’s-Gravenhage, 1981, p. 465-487.
4) Zie ook het onder noot 2 genoemde proces-verbaal van PRA Deventer/District Salland van 16-10-1946.

Na bijna driekwart eeuw worden de stoffelijke resten van de vermoorde en vergeten Deventer verzetsstrijder Gerrit van Brakel binnenkort opgegraven door de Bergings- en Identificatiedienst van de Landmacht. Daarna volgt de herbegrafenis op het Nationaal Ereveld in Loenen.

Van Brakel werd een kleine week voor de bevrijding van Deventer met negen anderen door de Duitsers gemarteld en vermoord op de Oxerhof, even ten zuiden van de stad. De verzetsman sprokkelde in de oorlog onder meer voedsel bij elkaar voor onderduikers en geallieerd personeel, maar werd gepakt. Amateurhistoricus Huub van Sabben: "Ik vind dat Gerrit een blijvende en waardige rustplaats verdient".

Geen foto

De amateurhistoricus kwam het graf van Gerrit van Brakel een jaar geleden op het spoor bij onderzoek voor zijn boek over het drama op de Oxerhof. Van Brakel blijkt al bijna 75 jaar op de katholieke begraafplaats aan de Ceintuurbaan in Deventer te liggen. "De grafrechten waren verlopen, de grafsteen was verwijderd en het graf stond op het punt geruimd te worden. Hij dreigde voor altijd in de anonimiteit te verdwijnen. Er is niet eens een foto van hem", aldus Van Sabben. Hij zocht met succes contact met Defensie. Binnenkort, ongeveer een jaar na de ontdekking, volgt de opgraving en herbegrafenis. "Op het ereveld in Loenen liggen meerdere slachtoffers van de moordpartij op de Oxerhof. Daar hoort Gerrit van Brakel ook thuis."

Wrang

Volgens de amateurhistoricus is het bijzonder wrang dat verzetsman Van Brakel na de bevrijding van Deventer, een kleine week na de moordpartij op de Oxerhof, alweer vergeten was. "Hij is tussen wal en schip gevallen. Het zou echt prachtig zijn als we zijn naam ook nog op de oorlogsmonumenten in Deventer en Markelo krijgen. Gerrit van Brakel was een stille held."