Willemien van der Aart-Miermans heeft hem nooit gekend, maar ze is stellig als ze over haar oom Johan Elferink praat. “Hij was een lieve, zorgzame jongen. De oudste van een gezin van zeven. Mijn moeder Lenie was zijn zeven jaar jongere zus. Hij stuurde haar kaartjes met een boodschap. Zij vertelde mij veel later dat hij een keer met haar was wezen wandelen, toen zij een jaar of tien, elf zal zijn geweest. Helemaal naar de grote katholieke kathedraal van Haarlem. Hij zat toen al in de onderduik, dus toen ze thuis kwamen, kreeg hij van zijn vader, mijn opa, de wind van voren. Maar voor mijn moeder was het een herinnering, die ze nooit is vergeten.”

Kaartje dat Johan naar Lenie stuurde

Een lieve, zachtmoedige jongen, maar ook een principiële jongen. Jezelf aanmelden voor de Arbeitseinsatz? Van z’n leven niet. Daar ging zijn vader hem duidelijk in voor en die overtuiging was ook de zijne. Dus dook hij onder. Tussen het begin van de oorlog en 24 augustus 1944 zat hij op verschillende onderduikadressen, binnen de regio Haarlem waar hij was opgegroeid en wellicht ook daarbuiten. Op die noodlottige dag werd hij opgepakt in Den Haag. Nog voor 1944 ten einde was, was hij dood.

Johannes Hermanus Elferink was geboren op 22 maart 1923 in Haarlem (waarschijnlijk in de Oost Indiëstraat) en overleed op 3 december 1944 in het concentratiekamp Husum-Schwesing. Dat kamp was onderdeel van het veel grotere en beruchte concentratiekamp Neuengamme in de buurt van Hamburg.

Johans vader was meubelmaker. Zijn moeder was lief, maar niet erg sterk. Zijn beide broers zouden in zijn vaders voetsporen treden. Johan niet. Die was aan het begin van de oorlog kantoorbediende bij de PTT. Johan was gek op zijn moeder en op zijn broers en zussen.

Al vanaf het najaar van 1940 begonnen de Duitsers met de opzet van de Arbeitseinsatz. Dat gebeurde aanvankelijk nog op basis van vrijwilligheid, maar hoewel Nederland in 1940 na zo veel jaren crisis nog veel werklozen telde, liep het allesbehalve storm. Al gauw koos de bezetter voor dwang. Mannen tussen de 16 en de 40 jaar werden opgeroepen om verplicht te werk te worden gesteld in de Duitse oorlogsindustrie. Gedurende de oorlog zouden zo vele tienduizenden Nederlanders tot dwangarbeid worden gebracht. Velen van hen zouden de oorlog niet overleven.

Johan Elferink meldde zich niet. Hij dook onder. Tot de nazi’s hem op 24 augustus 1944 in Den Haag oppakten. Op welk onderduikadres hij op dat moment zat? We weten het niet. Of er verraad in het spel was, weten we evenmin. Wel weten we dat hij tussen 29 augustus en 8 september 1944 in Kamp Amersfoort zat en vandaar werd overgebracht naar Husum waar hij op 3 december 1944 aan de gevolgen van dysenterie overleed. Zo’n overlijdensoorzaak was voor de nazi’s natuurlijk niet veel meer dan een doekje voor het bloeden. Gevangenen (en Johan Elferink was een gevangene) werden voor de zwaarst denkbare dwangarbeid ingezet en ze werden zeer slecht behandeld. In Johans geval ging het bij de dwangarbeid om het graven van tankgrachten. Zwaar werk. Slecht eten. Heel veel mensen op een kluitje onder slechte hygiënische omstandigheden. Het was het recept voor het ontstaan van een ziekte als dysenterie en bovendien was de medische verzorging beneden alle peil. Johan Elferink ging er aan ten onder. Hij was pas 21 jaar oud.

Zijn familie hoorde pas maanden later over zijn dood (in maart of in augustus 1945). Het bericht trof het gezin als een mokerslag. Voor zijn moeder betekende het de totale ineenstorting. Zij en de medegezinsleden konden niet goed blij zijn met de Bevrijding in mei 1945. Voor moeder Elferink was het leven daarna zwaar tot ze begin jaren zeventig overleed. Vader Elferink was net zo verdrietig maar pakte het leven weer op, zette na de oorlog zijn eigen meubelmakerij op en leefde nog tot 1980. In de naoorlogse jaren werd er nauwelijks over Johan gepraat. Dat was in die tijd schering en inslag. Maar het verdriet kan nooit ver weg zijn geweest.

In 1959 werd Johans lichaam herbegraven op het Ereveld Loenen. Aanvankelijk was hij begraven op het Ostfriedhof van de Evangelisch Lutherische Kirche in Husum. Tot het moment dat de familie bericht kreeg dat de graven daar zouden worden geruimd en dat er gelegenheid was om Johan te laten herbegraven in Loenen. Dat dat gebeurde is door de familie altijd als positief beschouwd. “Opa heeft zijn graf verschillende keren bezocht”, herinnert Willemien van der Aart-Miermans zich. “Toen opa dat niet meer kon, namen mijn moeder, twee van haar zussen en een aangetrouwde oom dat over. Later ben ik het gaan doen, soms met een neef of een ander familielid, vaak ook alleen. Laatst kreeg ik een appje van mijn dochter. Zij had het Ereveld in Loenen gevonden en zocht het grafnummer van oom Johan. Ik vond dat heel mooi.”

Het trieste van het verhaal van Johan Elferink is dat zijn lot exemplarisch voor zoveel van zijn leeftijdgenoten uit die tijd. Gewoon, jonge jongens, die nog een leven voor zich hadden en gewoon wilden leven zonder al die grote mensen onzin van strijd en dwangarbeid. Zonder de perversie van dat totaal gedegenereerde systeem. Zijn leven werd in de knop afgebroken, maar het is tot op vandaag een schreeuw om gerechtigheid. Gerechtigheid die hij niet kreeg, maar die wij zullen moeten blijven nastreven.