Wat je in een oorlog overkomt is niet altijd, maar wel vaak een gevolg van keuzes die je maakt. Je kon na 10 mei 1940 in Nederland in het Verzet gaan, je kon ook kiezen voor heulen met de Duitsers. In het voormalig Nederlands Indië kon je Japan accepteren als Aziatisch broedervolk, je kon ook tegen de Japanners in verzet komen. De vader en de opa van Bram Samusamu verzetten zich tegen de Japanners en moesten dat allebei met hun leven bekopen.

In Nederland was kiezen voor Nederland niet onlogisch. Nederland was het vaderland, dat door vreemden werd bezet. In Indonesië lag dat wat genuanceerder. Nederlands- Indië was een kolonie, de mensen daar bepaalden niet hun eigen lot. Na de oorlog zou de Indonesische vrijheidsstrijd de gezagsverhoudingen volledig op zijn kop zetten. In de jaren voor de oorlog had zich die ontwikkeling al voorzichtig aangekondigd. Maar er waren families (vooral van KNIL-militairen), die voor 100% voor Nederland kozen. Johan Frederik de Fretes (1876-1944) was gepensioneerd brigadier-schrijver en zijn schoonzoon, Abraham Samusamu (1911-1944) kwam ook uit een KNIL-gezin. Zijn vader was in het verleden zelfs onderscheiden met de Militaire Willemsorde. De keus voor Nederland was er dus absoluut, maar in zekere zin was het een keus voor een onbekend land, voor een land waar ze nog nooit waren geweest.

“Ik ben geboren in 1940”, vertelt Bram Samusamu, die in Indonesië ter wereld kwam, in 1965 naar Nederland kwam en nu in Wijchen woont. “Ik heb mijn vader en mijn opa wel gezien, maar nooit echt gekend. Ik heb nog wel bij opa De Fretes gewoond. Toen vader was opgepakt is moeder met ons van Oost- naar West-Java gevlucht en bij haar ouders ingetrokken. Tot ik in 1965 naar Nederland vertrok heb ik in dat huis gewoond.”

Opa en Oma De Fretes met hun dochters. De zoons verbleven in gevangenschap.

In de Tweede Wereldoorlog zat de hele familie De Fretes in het verzet tegen de Japanners. “Tot mijn toen jongste oom aan toe”, zegt Bram Samusamu. “Al mijn ooms hebben gevangen gezeten, maar hebben de oorlog overleefd. Eén oom had zodanig tijdens de Onafhankelijkheidsstrijd aan Nederlandse kant gevochten, dat hij door de Nederlandse autoriteiten uit Indonesië naar Nieuw Guinea en uiteindelijk naar Nederland is gehaald. Ook mijn moeder heeft in 1945 nog een dag of drie gevangen gezeten nadat zij op weg naar haar werk in Bandoeng door de Kempetai, de Japanse geheime dienst, was opgepakt. Haar jongste broertje, toen twaalf jaar oud, werd in 1944 opgepakt en zeven maanden gevangen gehouden. Hij is erkend de jongste politieke gevangene uit die tijd.

Wat opa De Fretes precies aan verzetsdaden heeft gepleegd, is niet meer na te gaan. Wel weten we dat hij op 1 april 1944 is opgepakt en gevangen is gezet in de gevangenis Bantjeui in Bandoeng. Daar viel hij in handen van de Kempetai. Hij werd mishandeld en verwaarloosd en op 16 september 1944 overleed hij aan de gevolgen daarvan. Zijn laatste rustplaats is het Nederlands Ereveld Pandu. Drie van zijn zonen werden later onderscheiden met het Verzetsherdenkingskruis (VHK). Opa heeft diezelfde onderscheiding ook gekregen, zij het postuum.”

Abraham Samusamu was stationchef in Bodjonegoro. Maar hij kwam zoals gezegd uit een KNIL-gezin, wat zijn keuze voor Nederland begrijpelijk maakt. “Als stationschef had hij mogelijkheden om verzet te plegen en die benutte hij”, vertelt zijn zoon Bram. Ik heb me laten vertellen dat hij wapens verborg in fruittransporten. Van een medegevangene hoorden we later per brief dat hij verzetsactiviteiten ontplooide op het terrein van de Droogdok Maatschappij. Wat die activiteiten precies waren, weten we ook in vaders’ geval niet. Maar die medegevangene heeft van vader getuigd dat hij een dapper man was, die tot het laatst toe belangstelling voor het wel en wee van zijn gezin bleef houden. Vader heeft zichzelf ook na de meest beestachtige verhoren altijd in de ogen kunnen kijken. De Japanners vonden in zijn gedrag en zijn daden voldoende aanleiding om hem gevangen te nemen, hem ter dood te veroordelen en hem op 17 augustus 1944 door een groep Japanse mariniers te laten executeren.”

Bram met zijn ouders

De families Samusamu en De Fretes hadden dus een zware tol betaald in de oorlog en na de oorlog was de nieuwe Indonesische regering niet zo gesteld op ex-KNIL mensen. “Toch bleven mijn oma en mijn moeder in Indonesië, dat wil zeggen, ze bleven er tot 1965. Ze pakten de draad weer op. Oma was een vrolijke vrouw, die opa ongetwijfeld miste, maar wel door bleef leven. Voor moeder gold dat misschien nog wel meer. Ze moest voor haar gezin de kost verdienen, want de Nederlandse regering was allesbehalve scheutig voor nabestaanden van mensen die voor de Nederlandse vrijheid hun leven hadden gegeven. Moeder werkte in Indonesië in Nederlandse ziekenhuizen en werkte samen met Nederlandse artsen.

In de jaren zestig werd het in Indonesië minder veilig en na de staatsgreep van Soeharto in 1965 werd het er ronduit onveilig. Er zaten al ooms van mij in Nederland en wij wilden daar nu ook heen. Na veel vijven en zessen werd dat toegestaan, mede dankzij de verdiensten van de familie voor de Nederlandse zaak.”

Bram Samusamu kijkt met respect terug op het oorlogsleden van zijn vader, zijn opa en veel andere familieleden. “Zij leefden in hun tijd en hadden de moed te doen wat zij belangrijk vonden. Hoewel zij Nederland niet echt kenden en nooit echt de intentie hadden om er ooit heen te gaan, hebben ze voor Nederland gekozen. Tegen de Japanse bezetter.”

Met de wijsheid van toen was dat een dappere keuze. Met de wijsheid van nu ook.