Frederik Marinus van Gelderen

Frits heeft scheikunde in Zurich gestudeerd. Daarna woont hij in de Haaksbergerstraat 50 in Enschede en vanaf 1916 werkt hij in het familiebedrijf-Van Gelderen dat uit twee delen bestond: de Stoomweverij Nijverheid en de Ramie Union. In het laatste onderdeel werden gasgloeikousjes gemaakt en technisch porselein gefabriceerd. Na het overlijden van vader Marcus (1858-1939) wordt het bedrijf eigendom van zijn vier zonen. De directie in Enschede neemt na de capitulatie 1940 ontslag, zodat een niet-Joodse directie kan worden aangesteld. Toch komt het bedrijf in Duitse handen, dat daardoor veel opdrachten uit Duitsland krijgt. Drie van de vier erfgenamen hebben de oorlog niet overleefd.Frits en zijn broer Karel willen via Zwitserland naar Engeland gaan. Helaas worden ze bij Parijs door hun passeur voor het oversteken van de demarcatielijn verraden. Karel ontsnapt maar Frits wordt gearresteerd en naar Auschwitz afgevoerd, waar hij op 16 november 1942 ter dood wordt gebracht.In de vroegere woning van de directeur van de Stoomweverij Nijverheid in de Nijverheidstraat 2 in Enschede is een gedenkplaat aangebracht met de namen van personeelsleden die de oorlog niet hebben overleefd. Hierbij staan acht namen van joden, o.a. de naam van Frederik Marinus van Gelderen.Textielbedrijf in Enschede In 1877 verliet de 18-jarige Marc van Gelderen (1858-1939) zijn geboorteplaats Maassluis om in het Twentse Borne een carrière als boekhouder te beginnen. Enkele jaren later wist Marc de leiding in handen te krijgen van de in Enschede gevestigde N.V. 'Nijverheid'. In 1912 verwierf de familie Van Gelderen alle aandelen van deze stoomweverij en vormde haar om tot familiebedrijf. Samen met andere ondernemingen van de Van Gelderens groeide de Nijverheid uit tot een bloeiend concern. De band tussen familie en bedrijf bleef in stand tot 1964, toen de Nijverheid fuseerde met twee grotere textielbedrijven, P.F. van Vlissingen & Co. en Ankersmit's Textielfabrieken. De overige ondernemingen van de familie waren al eerder gefuseerd of verkocht.In de 19de eeuw had de joodse slachtersfamilie Van Gelderen zich een zekere welstand weten te verwerven en was zij zich toe gaan leggen op koophandel. Dankzij handels- en familierelaties kon Marc van Gelderen zich in Enschede opwerken tot fabrikant. Zijn familie maakte in de eerste helft van de 20ste eeuw deel uit van een kleine groep rijke joodse (textiel)fabrikanten. In 1890 probeerde Marc van Gelderen lid te worden van de Enschedese herenclub de 'Groote Sociëteit'. Voor Van Gelderen kwam het als een enorme teleurstelling dat hij op grond van zijn joodse identiteit geweigerd werd. Hij schreef een open brief waarin hij uiting gaf aan zijn verontwaardiging: 'Gij déballotteerende meerderheid hebt uit uw midden geweerd een medeburger, omdat hij door het toeval van geboorte Jood is, doch gij hebt daarmede het stempel van onverdraagzaamheid op het gelaat gedrukt, het brandmerk van rassenhaat op uw voorhoofd, een mistig aureool van domheid en vooroordeel om de slapen.'Hoewel joodse fabrikanten als de Van Gelderens sterk op acculturatie gericht waren, bleven er gescheiden sociale milieus tussen joodse en niet-joodse ondernemers. De leden van de familie Van Gelderen huwden vrijwel allen met dochters en zonen uit joodse fabrikantenfamilies en hadden weinig omgang met de niet-joodse fabrikanten. Achter een façade van modern ondernemerschap gingen overwegingen van meer traditionele aard schuil. De N.V.'s van de Van Gelderens waren onlosmakelijk met de familie verbonden. Niet alleen werkten de zonen van Marc in de verschillende bedrijven als directeur, ook het aandelenkapitaal was vrijwel geheel in handen van de Van Gelderens. De leden van de familie kregen wel een ruime vergoeding voor hun directeurschap, maar winst werd vrijwel altijd weer in de onderneming gestoken, die daarmee fungeerde als een soort onverdeeld familiekapitaal. De Van Gelderens deden veel zaken met andere joden. Het waren dan ook deze joodse relaties die de familie het kapitaal verschaften waarmee de N.V. Nijverheid kon worden overgenomen.De Van Gelderen-bedrijven waren niet bijzonder groot en in tegenstelling tot die van andere Twentse textielondernemers kenmerkten zij zich door een kleine, hoogwaardige productie. Hierin bleek de familie buitengewoon innovatief. Zo richtte zij tijdens de crisis van de jaren 1930 een vestiging in Londen op, teneinde Engelse tariefmuren te omzeilen. Het technisch inzicht van Marcs zoon Frits van Gelderen droeg bij aan een succesvolle productielijn van onder meer lasdoppen, gloeikousjes, technisch porselein en grammofoonplaten. Daarnaast wisten de Van Gelderens hun productie te veredelen, door zich niet alleen op het weven maar ook op het drukken van stoffen toe te leggen. Schommelende resultaten binnen de verschillende onderdelen van de Van Gelderen-concerns konden worden opgevangen door het overbrengen van goederen of kapitaal van de ene naar de andere N.V.Na de dood van Marc van Gelderen in 1939 gaven zijn vier zoons leiding aan de Van Gelderen-ondernemingen. Een jaar later werd Nederland door Duitsland bezet en dreigde onteigening van de Van Gelderen-ondernemingen. Om dit te voorkomen namen de broers Van Gelderen als 'niet-arische' directeuren ontslag en werden niet-joodse directeuren in hun plaats benoemd. Dit kon echter niet voorkomen dat het bedrijf onder Duits beheer werd gesteld. De leden van de familie Van Gelderen doken onder, of probeerden te vluchten. Uiteindelijk werden vier van hen vermoord in concentratiekampen.In de eerste jaren van de oorlog maakten de Van Gelderen-ondernemingen grote winsten dankzij opdrachten die de Duitsers plaatste. Een van deze opdrachten was cynisch genoeg de fabricage van Jodensterren voor Nederlandse joden. Pas in 1997 werd ontdekt dat de N.V. Stoomweverij Nijverheid opdracht had gekregen voor het maken van meer dan 500.000 Jodensterren. Sluiten