Johannes Helmig

Het blijft een raadsel waarom de nazi’s zich aan het eind van de oorlog zo meedogenloos bleven gedragen. Ze konden weten dat ze nooit meer konden winnen en dat er na de oorlog kritisch naar hun gedrag zou worden gekeken. Maar ze maakten hun schuld alleen maar groter. Het gesleep met tienduizenden concentratiekampgevangenen, het keihard afknallen van tegenstanders, het uithongeren van West Nederland… Het diende geen enkel militair doel, het was slechts een orgie van haat en geweld van een geperverteerd regime, dat de slechtste eigenschappen in mensen boven liet komen.

In de laatste weken van de oorlog werden nog veel Nederlanders slachtoffer van nazigeweld. Onder hen de verzetsstrijder Jo (Johannes) Helmig. Hij werd op 8 april 1945 samen met negen anderen gemarteld en daarna met een nekschot vermoord in het Evertsbos in het Drentse Anloo. Het gebeuren had grote impact op zijn gezin. Zijn dochter Lieneke draagt het gemis van haar vader nog altijd met zich mee.

Moeder Helmig met de drie kinderen

Lieneke Helmig heeft haar vader nooit gekend. Ze werd op 21 november 1944 geboren in Stadskanaal, waar haar moeder met haar twee broers onderdak vond. Toen Lieneke werd geboren, werd ze naar de vrouw des huizes vernoemd.

“Waarschijnlijk heeft hij mij maar een keer vastgehouden”, vertelt ze zo veel jaren later.

Het gezin bestond uit vader, moeder en drie kinderen, twee jongens (geboren in 1937 en 1942) en een meisje. Jo Helmig was de Groningse filiaalhouder van De Boer Asbest & Rubber. “Mijn vader was commercieel, maar ook creatief”, vertelt Lieneke. “Hij maakte een boek met gedichtjes waarbij hij illustraties maakte. Schreef humorvolle brieven. Dierbare herinneringen.”

Moeder Helmig was van gereformeerde komaf, maar het gezin ‘deed er niet veel meer aan’.

Maar vader zat wel stevig in het verzet. Hij zat bij de OD (Ordedienst), een van de belangrijkste verzetsorganisaties. Hij had feitelijke verzetsdaden gepleegd. Welke precies is niet meer na te gaan, maar zeker naarmate de oorlog vorderde stelde je je leven in de waagschaal als je verzet pleegde. Temeer omdat je verrader nooit sliep. Jo Helmig was al een keer verraden maar had dat toen tijdig ontdekt. Op 14 februari 1945 bezocht hij iemand in het Rooms Katholiek Ziekenhuis aan de Verlengde Hereweg in Groningen, waar een collega-verzetsstrijder was opgenomen. Daar werd hem aangeraden om in het ziekenhuis te blijven. Maar hij wilde mij nog weer eens zien en ging op weg naar Stadskanaal. Hij wilde nog wat voor mijn moeder kopen en is toen waarschijnlijk door de vrouw van slager Wichers, die tegenover het ziekenhuis woonde, verraden. Op de Grote Markt werd hij aangewezen door Rieks de Haas, een verrader, die daartoe was aangezet door de lokale commandant (en oorlogsmisdadiger) Robert Lehnhof. Lehnhof bleef de Nazi-ideologie tot het einde toe trouw en vluchtte in de nadagen van de oorlog zelfs naar Schiermonnikoog om door te vechten. Uiteindelijk werd De Haas na de oorlog tot twaalf jaar gevangenisstraf veroordeeld. Lehnhof werd ter dood veroordeeld en werd in 1950 daadwerkelijk gefusilleerd.

Jo Helmig kwam na zijn arrestatie in het Scholtenshuis terecht, destijds het Duitse hoofdkwartier. Daar is hij verhoord en gemarteld. Later werd hij (met veel mensen in een cel) gevangen gezet in de gevangenis aan de Herenweg in Groningen. Over de weken dat hij daar zat, is nauwelijks iets bekend. Nog geen maand voor de Bevrijding werd hij in het Drentse Anloo gefusilleerd. Met een groep van tien mensen. “Kennelijk wilden de nazi’s zo verdonkeremanen wat ze allemaal met hun gevangenen hadden uitgehaald”, vertelt Lieneke Helmig. “Ze zijn op transport gesteld en in het Evertsbos bij Anloo weer gemarteld en met een nekschot vermoord door twee Amsterdamse rechercheurs, die (onder meer) daarvoor na de oorlog ter dood zijn veroordeeld. De slachtoffers werden ter plekke achteloos begraven in een geïmproviseerd massagraf. Daar hebben ze niet lang gelegen want de mensen daar hadden wel door dat er in het Evertsbos iets gebeurd was en zijn vrijwel direct op onderzoek uitgegaan. Dat de daders hun daden met de dood hebben moeten bekopen vind ik terecht. De dood van hun slachtoffers was veel erger. Robert Lehnhof, misschien wel de grootste boef van alle nazi’s in Groningen, is uiteindelijk naamloos begraven. Zijn familie wilde niets meer met hem te maken hebben.”

Al vrij snel werden de slachtoffers van de moordpartij bij Anloo opgegraven. Ze werden gekist en werden op de plaatselijke begraafplaats herbegraven. “Vader is later herbegraven op de Zuiderbegraafplaats in Groningen. Tegenover de plek waar hij gevangen had gezeten. Ik vond dat een slechte plek. Zodra ik hoorde dat er een mogelijkheid was om hem op een Erebegraafplaats te laten herbegraven heb ik overleg gepleegd met mijn broer, heb ik dit proces in gang gezet en contact gezocht met de Oorlogsgravenstichting. Toen bleek, dat herbegraven in Loenen mogelijk was, heb ik mijn vader eindelijk begraven. Zelf begraven. Nu is hij voor eeuwig goed verzorgd. Wij kunnen hem nu twee keer per jaar gedenken: met de hele familie tijdens de herdenking in Anloo en op 4 mei in Loenen.”

Voor Lieneke Helmig is de oorlog eigenlijk nooit geëindigd. De naoorlogse jaren waren niet fijn. Niet omdat er armoe was. Dat viel wel mee. “We bleven in het grote huis wonen. Moeder werd financieel geholpen en kreeg al gauw een oorlogspensioen. In 1952 hertrouwde moeder (niet gelukkig) met een gereformeerde man en dus werden we van de ene dag op de andere gereformeerd. Onze tweede vader was van goede wil en heel zorgzaam, maar moeder gaf hem de kans niet om een vader voor ons te worden. Over pappie, zoals ik mijn echte vader altijd noemde, werd niet gepraat. Ik heb dat heel erg gemist. Naar zijn foto’s kijken mocht wel en ik heb dat uren zitten doen. Zo en in gesprekken met mensen die hem gekend hebben, heb ik een beeld van pappie ontwikkeld. Een beeld van een sportieve man, die zwom en voetbalde. Een vader, die iedereen wel zou willen hebben. Maar die ik niet meer had.

Het oorlogsleed, dat ons als gezin was overkomen, trok moeder volledig naar zichzelf. Ze was behaagziek in haar leed, op zoek naar aandacht, getraumatiseerd. Zij was Slachtoffer van de oorlog, wij niet volgens haar. Toen er in Anloo een steen voor de gevallenen werd onthuld, ging zij daar met onze tweede vader heen. Haar kinderen hadden daar niets te zoeken. Zij was immers alleen slachtoffer. Daarom kon mijn moeder geen echte moeder meer voor ons zijn, ze wilde het ook niet. Na veel strijd ben ik gestopt dat van haar te verlangen. Dat was hartstikke eenzaam. Ik voelde me eenzaam en anders dan mijn vriendinnetjes. Zij hadden vaders, ik groeide op met de schaduw van iemand die er niet meer was. En met een schuldgevoel naar mijn tweede vader, die geen vader voor ons mocht zijn.”

Uiteindelijk is Lieneke Helmig in contact gekomen met de Stichting Centrum ’45. Zij en haar broer zijn opgenomen geweest in Oegstgeest, hoewel ze allebei nauwelijks iets van de oorlog hebben meegemaakt. Maar de gevolgen van een oorlog gaan helaas een leven lang mee. Later ging weer bergafwaarts met Lieneke en kreeg ze antidepressiva. En daar komt ze niet meer van af.