Andries Hendriks

10 mei 1893 – 13 april 19421)

Familie

Andries (Dries) Hendriks werd op 10 mei 1893 in Deventer geboren als zoon van Theodoor Arie Hendriks en Johanna Rouw. Zijn vader was metselaar. Bij zijn geboorte telde het gezin één dochter en twee zoons. Na Dries werden er nog vier meisjes en vier jongens geboren. Eén van die jongens overleed binnen een jaar na de geboorte. Een oudere broer, Theodoor Henri, overleed in 1917 op de leeftijd van 27 jaar.

Vader Theodoor Arie vestigde zich op 27 december 1888 vanuit Harderwijk in Deventer. Hij was op dat moment dagloner van beroep. Op 6 mei 1891 trouwde hij met de in Deventer geboren Johanna Rouw. Bij het huwelijk werden drie kinderen geëcht.

Het gezin van Theodoor Arie en Johanna woonde op verschillende adressen aan de Kolkweg. Tussendoor verbleven ze een periode aan de Houtmarkt.

Dries trouwde op 23 maart 1916 met Johanna Wilhelmina (Anne) Ligtenberg. Hij was sigarenmaker, zij fabrieksarbeidster van beroep. Het pas getrouwde stel ging op de IJsselstraat 10 wonen. Daarna woonden zij op twee adressen in de Noordenbergstraat. In het Noordenbergkwartier werden drie zoons en twee dochters geboren. Eén van hen, zoon Theodorus Henri, overleed in 1922 op 5-jarige leeftijd.

In november 1925 vertrok het gezin naar het Knutteldorp. Het ging wonen op het adres Centrum 6. In februari 1933 werd het huis op Centrum nummer 7 betrokken. Op het Knutteldorp werden twee zoons en één dochter geboren.

Sigarenmaker

Dries was sigarenmaker van beroep. Hij begon bij Bijdendijk en Ten Hove. Deze fabriek werd in 1907 door G. Bijdendijk opgericht. De fabriek was gehuisvest aan de Welle 32-33-34. In 1910 werd aan de achterzijde van dit perceel (Polstraat 48) een sigarenmakerszaal gebouwd. In 1914 verhuisde de fabriek onder de naam Bijdendijk & Ten Hove naar nieuwbouw in de Jacob Reviusstraat.2)

Dries is na een staking op deze fabriek werkloos geworden. In oktober 1922 en in november 1927 werd er op deze fabriek gestaakt. In oktober 1922 legden de arbeiders landelijk het werk neer uit protest tegen de verlenging van de arbeidstijd naar 48 uur per week met een gelijktijdige loonsverlaging van 5%. In november 1927 brak er een wilde staking uit vanwege het ontslag van twee sigarenmakers.

De Tribune van 4 augustus 1927 beschrijft onder de kop Onhoudbare Toestanden op de Sigarenfabriek van de firma Bijdendijk en Ten Hove te Deventer de omstandigheden waaronder de arbeiders er hun stukloon verdienden: de grondstoffen waren zeer slecht en men moest er veel meer mee produceren dan haalbaar was. De arbeiders konden niet doorwerken, omdat ze voortdurend op dekbladen zaten te wachten. Mensen die hun grieven uitten, werden gestraft. Zij moesten aan een aparte tafel kleine sigaartjes, Senoritas, maken, waaraan weinig te verdienen viel. Over de rol van de vakorganisaties was de krant zeer kritisch.

Dries begon voor zichzelf. Hij nam de werkplaats van iemand boven de papierfabriek van Stempher aan de Smedenstraat over. Deze werkplaats had een uitgang op de Binnensingel. Volgens de woningkaart van Binnensingel 34a was op dat adres een sigarenfabriek gevestigd. Het toenmalige adres Binnensingel 34 correspondeert met het huidige nummer 40, dat inderdaad achter de voormalige papierfabriek van Stempher ligt.

Na het uitbreken van de crisis kon Dries de huur van de werkplaats niet meer opbrengen. Hij verplaatste deze naar een onbewoonbaar verklaard pand aan de Tibbensteeg. Daar bleef hij tot in 1936 als eigenwerker actief. In 1936 werd Dries werkloos. Hij werd toen gedwongen in de werkverschaffing aan het Twente-Rijnkanaal te gaan werken.

Politiek actief

Dries was aanvankelijk sympathisant van de CPH/CPN. Hij was als bestuurslid actief in de Vereniging Vrienden van de Sovjet-Unie (VVSU), de Internationale Rode Hulp (IRH) en in de bond van werkverschaffingarbeiders Eendracht maakt Macht (EMM).

De afdeling Deventer van de VVSU is waarschijnlijk in de loop van 1934 opgericht. Want in het jaarbericht 1934 van de Centrale Inlichtingendienst, dat over het jaar 1933 gaat, wordt zij nog niet genoemd. In de bovenzaal van café City Bar aan de Brink sprak op maandagavond 29 oktober 1934 de heer Brugman over het onderwerp “Wat ik zag in de Soviet-Unie”. Gerrit Lagerwaard, voorzitter van de afdeling, opende deze avond. De vereniging hield regelmatig bijeenkomsten, waar voordrachten werden gehouden, en organiseerde filmvoorstellingen over de Sovjet-Unie in het EDB-Theater. Van de filmvoorstelling met de titel “Gelukkige Jeugd” op zondagmorgen 16 februari 1936 hebben we een politieverslag. Voorzitter Lagerwaard opende de bijeenkomst. Er werden drie door de overheid goedgekeurde films vertoond: een tekenfilm, een jeugdfilm en een atletiekfilm. De films werden van nadere toelichting voorzien door een spreekster. De bijeenkomst werd door ongeveer 250 mensen bezocht.

Eind 1936 telde de afdeling Deventer volgens de Centrale Inlichtingendienst 44 leden. De landdag in Den Dolder op 21 augustus 1938 werd vanuit Deventer met 3 autobussen bezocht.

Dries was in de jaren dertig vicevoorzitter van de vereniging en zijn zwager Berend Jan Koopman secretaris.

Dries was eveneens bestuurslid van de lokale afdeling van de Internationale Rode Hulp. Op 13 juni 1935 hield de afdeling een openbare bijeenkomst in zaal Flora aan de Assenstraat, die werd geopend door afdelingsvoorzitter Oosterbroek. Vervolgens was het woord aan schrijver en dichter Martien Beversluis, die in april 1940 lid van de Nationaal Front van Arnold Meijer en het jaar daarop lid van de NSB zou worden. Daarna hield Jan Postma, landelijk bestuurslid uit Amsterdam, een betoog. Hij ging uitvoerig in op de naziterreur in Duitsland en het gevaar van de NSB in Nederland. Verder gaf hij aan dat de organisatie sinds de machtsovername door Hitler 2500 vluchtelingen had geholpen. Veel van hen waren naar Duitsland teruggekeerd om daar de strijd tegen Hitler te hervatten. Na zijn toespraak droeg Beversluis nog enige gedichten voor uit zijn nog niet uitgegeven werk.3)

Dries was niet alleen bestuurslid. Op de zolder van zijn werkplaats bood hij ook onderdak aan politieke vluchtelingen uit Duitsland.4)

Op donderdag 2 november 1939 werd de Deventer afdeling van de Bond van Werkverschaffingsarbeiders Eendracht maakt Macht opgericht. De directe aanleiding hiervoor waren de slechte lonen in de werkverschaffingsprojecten te Bathmen en op de Bergweide. Ook van deze organisatie was Dries bestuurslid.

Pas in 1938 werd hij officieel lid van de CPN. Omdat hij zijn sporen in aan de CPN verwante organisaties had verdiend, kwam hij in 1939 als nummer 5 op de lijst voor de gemeenteraadsverkiezingen.

Verzet

Op 20 juli 1940 werd de CPN door de Duitsers verboden. Kort daarna werd er een illegale CPN-groep in Deventer gevormd. Om dit te regelen had de partijleiding een vertrouweling, Geerligs, naar Deventer gezonden. Deze legde onder meer contact met Anton (Toon) Kleinbussink en Andries.5)

Andries en zijn familieleden waren betrokken bij het drukken en verspreiden van De Waarheid. Tot het einde van de oorlog werd de landelijke kopij vanuit Amsterdam aangeleverd aan de oudste zoon Jan. Vervolgens werd het blad gestencild bij fietsenmaker Jo de Roo op de Veenweg, later gebeurde dit op de Steenenkamer. Dochter An en later dochter Stien haalden daar dan ongeveer 100 exemplaren op, die vervolgens door zoon Theo en dochter Rie op enkele vaste adressen werden bezorgd. De mensen op die adressen zorgen dan voor de verdere verspreiding.

25 juni 1941

In de vroege ochtend van 25 juni 1941 pakte de gemeentepolitie van Deventer op last van de Duitse autoriteiten 17 “revolutionairen” op. Vanuit Apeldoorn werd eveneens een verdachte van “communistische activiteit” overgebracht en ingesloten. In de loop van de dag werden vier van hen weer vrijgelaten. De overige veertien werden ’s avond om halfzeven door de Ordnungspolizei afgehaald. Hun bestemming was Kamp Schoorl.

Deze landelijke actie ging uit van Rauter, de hoogste SS- en politiefunctionaris. In Overijssel berustte de coördinatie bij de Aussenstelle van de SD te Enschede. Deze arrestaties verliepen betrekkelijk gemakkelijk, omdat de CID (Centrale Inlichtingendienst) al vanaf 1919 lijsten van radicale socialisten en communisten bijhield. Van de veertien gedeporteerde mannen staan alleen Andries en zijn zwager Berend Jan Koopman niet op de CID-lijst van 1939. De politie van Deventer heeft hun namen ongetwijfeld op 1 maart 1941 op verzoek van de SD te Enschede doorgegeven.

Schoorl, Amersfoort, Neuengamme

In Kamp Schoorl verbleef Andries tot eind augustus 1941 in barak 5B, daarna in barak 4A. Zijn gevangenennummer was 226. Deze gegevens zijn bekend, omdat Andries vanaf 28 juni tot en met 30 september 1941 regelmatig briefkaarten naar zijn gezin stuurde.

De eerste brief uit Kamp Amersfoort dateert van 28 oktober 1941. Andries vertelt daarin dat hij is overgeplaatst. Hij is Schutzhäftling en verblijft onder gevangenennummer 710 in “Block III”. Zijn laatste brief uit Kamp Amersfoort heeft als datum 7 december 1941.

Kort daarop, op 13 december 1941, kwam hij in concentratiekamp Neuengamme bij Hamburg aan. Daar verbleef hij in “Block 3”, onder gevangenennummer 6929. Vanuit Neuengamme schreef Dries ook enkele brieven naar zijn familie. In één daarvan, mogelijk zijn laatste brief, brengt hij de groeten van Gerrit Lagerwaard, zijn medebestuurslid van de VVSU in Deventer, over aan mevrouw Lagerwaard.

Dries overleed op 13 april 1942 aan de ontberingen in het kamp. De Duitse autoriteiten gaven als doodsoorzaak hartfalen als gevolg van longontsteking. Het stoffelijk overschot van Dries werd gecremeerd en de as werd op 21 juli 1942 begraven op het kerkhof van Hamburg-Ohlsdorf. In 1952 werd de urn bijgezet op het Nederlandse ereveld op die begraafplaats.

Anne

Na het overlijden van Dries verhuisde Anne naar de Dapperstraat. Zij hertrouwde en overleed 1971.

Noten:

Naast de in de tekst genoemde bronnen is gebruik gemaakt van de volgende bronnen en literatuur:

1)

Voor deze biografische schets werd gebruik gemaakt van het interview op 20 mei 2018 door de auteur met Hans Hendriks; van het artikel Offers brengen omdat het vrije woord het hoogste goed is, door Karel van Delft, in De Stentor van 27 april 2005, en van het door familieleden gemaakte boekje ter gelegenheid van de familiereünie in 1988, blz. 6, 9, NL-DvHCO, HCO Stadsarchief Deventer, ID 0724, Burgerlijke Stand Deventer, inv.nr. 237, akte 311; NL-DvHCO, HCO Stadsarchief Deventer, ID 1414, Bevolkingsregister Deventer, inv.nr. 2659, blz. 108; inv.nr. 2692, blz. 42 en 209; NL-DvHCO, ID 1414, inv.nr. 2674, blz. 908; NL-DvHCO, ID 0724, inv.nr. 75, akte 48; NL-DvHCO, ID 1414, inv.nr. 355 (gezinskaart Theodoor Arie Hendriks); NL-DvHCO, ID 0724, inv.nr. 315, akte 41; NL-DvHCO, ID 1414, inv.nr. 2727, bladzijde 78; inv.nr. 355 (gezinskaart Andries Hendriks); Deventer Dagblad, 2-10-1922, 1- en 3-11-1927; NL-DvHCO, HCO Stadsarchief Deventer, ID 1415, Woningkaarten Deventer, Diepenveen, Bathmen, inv.nr. 5a (Binnensingel 34a); Concordans tussen oude en nieuwe Deventer straatnamen en huisnummers, blz. IA en 79 (Binnensingel) en blz. 82 (Smedenstraat); Deventer Dagblad, 2 januari en 16 februari 1920; Archief CPN, inv.nr. 155, Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam: Andries Hendriks; http://resources.huygens.knaw.nl/rapportencentraleinlichtingendienstJaarbericht januari 1934 B. Geheim. Linksche arbeiders organisaties. Geheim, van xx-01-1934, blz. 27; Deventer Dagblad, 27-10-1934, 30-10-1934, 10-1-1935, 17-1-1935, 18-1-1935, 21-1-1935, 23-1-1935, 24-1-1935, 26-1-1935, 2-10-1935, 15-1-1936, 16-1-1936, 22-1-1936, 24-1-1936, 25-1-1936, 27-1-1936, 28-1-1936, 14-2-1936, 15-2-1936, 17-2-1936, 10-11-1936, 13-11-1936, 26-2-1937, 27-2-1937, 1-3-1937, 2-3-1937, 21-12-1939; NL-DvHCO, HCO Stadsarchief Deventer, ID 0759, Politie Gemeente Deventer, inv.nr. 571-1, tabbl. 27; http://resources.huygens.knaw.nl/rapportencentraleinlichtingendienstJaargang 1937. B. Linksche arbeiders-organisaties. Geheim, van 23-03-1937, blz. 51; Geheim Overzicht no. 4. Jaargang 1938, van xx-09-1938, blz. 24; Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, Amsterdam, Archief Generalkommissariat für das Sicherheitswesen (Höhere SS- und Polizeiführer Nordwest), inv.nr. 1188; NL-DvHCO, ID 1414, inv.nr. 368 (gezinskaart Berend Jan Koopman); Deventer Dagblad, 9-10-1935, 29-10-1935; Deventer Dagblad, 14-6-1935; Deventer Dagblad, 4-11-1939; Deventer Dagblad, 25-4-1939; NL-DvHCO, HCO Stadsarchief Deventer, ID 1382, Gemeentebestuur van Deventer II (1930 – 1950), inv.nr. 1427, tabbl. 20; NL-DvHCO, ID 0759, inv.nr. 82 (176); Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, Amsterdam, Archief Generalkommissariat für das Sicherheitswesen (Höhere SS- und Polizeiführer Nordwest), inv.nr. 1188; NL-DvHCO, ID 0759, inv.nr. 81 (60); Schutzhäftling: gevangene in een concentratiekamp. Aan de gevangenschap lag geen rechterlijke uitspraak ten grondslag. De gevangene genoot geen enkele vorm van wettelijke bescherming; Digitaal Monument Neuengamme van de Stichting Vriendenkring Neuengamme; Brief van Dries Hendriks uit concentratiekamp Neuengamme aan zijn gezin (ongedateerd). De briefkaarten uit Kamp Schoorl en de brieven uit Amersfoort en Neuengamme bevinden zich in de kring van de familieleden; Kennisgeving van overlijden van het Militair Gezag, Bureau Repatrieering, Afdeeling Centrale Registratie, van 15-9-1945 aan het Gemeentebestuur van Deventer, afdeling Bevolking; Brief van het Nederlandsche Roode Kruis, Informatie-Bureau, ’s-Gravenhage, van 19-2-1946 aan D. Hendriks; Brief van de Oorlogsgravenstichting van 26-3-1985 aan Th.H. Hendriks.

2. R.F. Berends, De sigarenindustrie in Deventer, in Deventer Jaarboek 2002, blz. 15, 16, 23, 24 en 27.

3. Marc Kooijmans, Beversluis, Martinus (1894-1966), in Biografisch Woordenboek van Nederland. URL:http://resources.huygens.knaw.nl/bwn1880-2000/lemmata/bwn4/beversluis [12-11-2013].

4. Coen Hilbrink, De ondergrondse. Illegaliteit in Overijssel 1940 – 1945, Den Haag, 1998, blz. 148.

5. Hansje Galesloot, Susan Legêne, Partij in het verzet. De CPN in de Tweede Wereldoorlog, Amsterdam, 1986, p. 42-43; Joop Morriën, De leiding van de illegale CPN 1940 – 1943, Amsterdam, 2001, p. 14.