“Ze was weinig oma-achtig.” Zo herinnert Irene Linssen-Jeidels, zelf inmiddels hoogbejaard, zich haar oma Jenny Jeidels-Stamm. “Ze was heel jeugdig, was op jonge leeftijd een schoonheid en was nog steeds heelmooi toen ze de zeventig was gepasseerd. Ze was heel vrolijk, maar ze had ook een melancholieke kant.”

Jenny Jeidels-Stamm met haar kleindochter Irene Jeidels in de achtertuin van de Julianalaan in Delft.

Jenny Stamm was in 1870 geboren in het Duitse Darmstadt. Een Joods meisje in een tijd dat Joden in Duitsland niet zwaar werden gediscrimineerd of vervolgd. De internationale Joodse gemeenschap dorst het zelfs aan om de Duitse regering op te roepen zich teweer te stellen tegen Jodenvervolgingen in Oost-Europese landen. Maar het antisemitisme raakte ook in Duitsland nooit zo ver op de achtergrond, dat het helemaal verdween. De nazi’s deden er alles om het weer op te rakelen. Zodra ze de macht in 1933 overnamen begonnen ze het de Joden lastig te maken. Steeds een beetje erger. Na de Reichskristallnacht, de grote pogrom die in 1938 plaatsvond, was Jenny Jeidels-Stamm klaar met haar geboorteland. Zij zag daar voor zichzelf geen plaats meer. In Nederland zag ze betere kansen. Nederland was toch dat baken van tolerantie. Daar zou ze wel veilig zijn. Haar oudste zoon Kurt woonde daar al met zijn vrouw Anny en hun dochter Irene. Dat was in Delft aan de Julianalaan. Een paar minuten verderop aan de Rotterdamscheweg woonde ook Jenny’s oudere zus Lina Feldmann-Stamm, samen met haar man Clarence Feldmann, die hoogleraar was aan de Technische Hogeschool. Jenny trok in bij haar zus en zwager en kon op deze wijze haar zus Lina, die slecht liep en astmatisch was, tot grote steun zijn. Het waren gelukkige jaren, zo herinnert haar kleindochter Irene zich.

Trouwfoto van Jenny en Max Jeidels

Jenny Stamm had niet altijd geluk gekend. In 1888, toen ze de huwbare leeftijd bereikt had, werd ze uitgehuwelijkt aan een wat oudere, rijke wijnhandelaar. Zij kregen samen twee zoons, Kurt en Norbert, maar het huwelijk was niet gelukkig. Op zeker moment gebeurde er iets (Irene weet niet wat), wat Jenny ertoe bracht al na twee jaar haar huwelijk te beëindigen. Ze bleef achter met haar twee jonge zonen en keerde noodgedwongen terug naar haar ouderlijk huis in Darmstadt waar zij bleef wonen tot 1938.

Toen werd het oorlog. De Duitse bezetting van Nederland maakte alles waarvoor Jenny was gevlucht weer actueel. Iedere keer een stapje verder. De Jodenster. De bordjes ‘Voor Joden verboden’. De stelselmatige verwijdering van Joden uit het openbare leven. Irene zag het allemaal gebeuren. Ze was pas elf jaar oud toen de oorlog uitbrak en ze was slim genoeg om te weten dat het allemaal niet goed ging. “Van wat er echt gebeurde in de concentratiekampen wisten we destijds niets. Je moest er hard werken en je kreeg weinig eten, maar dat kon je wel overleven. De achterblijvers ontvingen brieven uit concentratie- en doorgangskamp Westerbork in Drenthe, waarin onder andere gevraagd werd om een ‘jurk voor het werk’ uit moeders slaapkamer te halen en op te sturen. Dit bewijst dat de mensen zich niet realiseerden dat ze op weg waren naar de gaskamer.

“ZE KOMEN DE TANTES HALEN!!!!!” Het nichtje dat schreeuwend en wel met die boodschap de straat in holde, was buiten adem. Ineens was de Jodenvervolging niet meer theoretisch, maar keiharde werkelijkheid. Op 5 maart 1943 werden alle Joden uit Delft bijeen gedreven. De Nederlandse politie was erbij betrokken. Irene en haar moeder renden binnen een halfuur van de Ruys de Beerenbrouckstraat waar zij gedwongen inwoonden naar de Rotterdamscheweg naar oma en tante Lina. Ze kwamen nog net op tijd om afscheid van hen te kunnen nemen. Ze zouden hen nooit terugzien. Irene: “Ze waren volledig kansloos, vogelvrij. Oma was nog vitaal. Die had eventueel nog wel de vlucht kunnen nemen. Maar ze kon haar zus Lina, die beperkt mobiel was, niet in de steek laten. Tegelijkertijd zal ze zich geen enkele illusie hebben gemaakt over wat haar te wachten stond. Ze had immers lang genoeg in Duitsland gewoond. Ze kende de intenties van de nazi’s.”

De Delftse Joden werden op het plaatselijke politiebureau verzameld. Sommigen werden daar per taxi heengebracht. Van een echtpaar konden de kinderen niet mee. Die zijn lopend naar het politiebureau gegaan, terwijl ze probleemloos hadden kunnen vluchten. Op 6 maart 1943 werden de Delftse Joden per trein naar Westerbork vervoerd. Jenny Jeidels-Stamm moest zelf haar treinticket betalen. In Westerbork is ze maar kort geweest. Op 9 maart werd ze op transport gesteld naar vernietigingskamp Sobibor in Oost-Polen. Ze moest haar zuster achterlaten in de ziekenboeg.

Dat zal haar veel pijn hebben gedaan, want de zorg voor Lina woog zwaar voor Jenny. Lina is door verwaarlozing, bij gebrek aan medicijnen voor haar astma, overleden in de ziekenbarak van Westerbork op 1 april 1943.

Aan de Rotterdamseweg 101 in Delft is de eerste Stolperstein geplaatst in 2019

Een aantal bevriende Delftse professoren, ex-collega’s van haar inmiddels overleden man Clarence, heeft zich nog erg ingespannen om Lina van Westerbork naar de Barneveldgroep te laten overplaatsen. Daar was het regime minder zwaar. De vergunning voor overplaatsing werd verkregen, maar helaas op de dag van haar overlijden.

Jenny was toen al drie weken dood. Ze is direct omgebracht, toen ze op 13 maart in Sobibor was aangekomen. Waarschijnlijk is ze vergast. Het is ook mogelijk, dat ze bij aankomst is doodgeslagen. Bewakers in Sobibor hadden de gewoonte om Joden die aankwamen letterlijk de trein uit te slaan. Sobibor was een lugubere plek. Irene en haar dochter zijn er later geweest. “Tot op de huidige dag zie je daar geen vogels vliegen. Kennelijk is die plek te zwaar belast door het verleden.”

Pas na de oorlog ontdekten Irene en haar ouders wat er met oma was gebeurd. “Ik heb twintig jaar gedroomd dat ze terug was gekomen”, zegt Irene nu. “Maar ze kwam niet terug. Uit heel Delft is er maar een Jood teruggekomen, een jongen, Meijer van Dijk.”

De dood van Jenny Jeidels-Stamm hakte er enorm in bij het gezin van haar zoon. “Als theosoof geloofde mijn vader Kurt in karma en reïncarnatie”, vertelt Irene. “Om te kunnen overleven sloot hij zich af voor zijn verdriet. Vader was een zachtmoedig mens, geneigd om te vergeven. Maar in Duitsland is hij nooit meer geweest, hoewel hij er was geboren en opgegroeid. Want hij wilde het risico vermijden dat hij op een kwaaie dag onwetend naast de moordenaar van zijn moeder zou komen te zitten. Zelf ben ik al snel weer naar Duitsland gegaan en ik heb ook familieleden bezocht die waren achtergebleven. Die hadden zich altijd ver gehouden van het nazidom.”

Irene heeft haar oma nooit vergeten. “Ze was een oma die er altijd voor me was. Ze was erg belangrijk voor mij. Ik zag haar zeer regelmatig en als ik een keer niet lekker was, moest oma komen en mij troosten met een verhaaltje. Ze is door brute misdadigers zinloos vermoord. Niet omdat ze iets gedaan of nagelaten had, alleen omdat ze Joods was. Een ding blijft echter voor eeuwig overeind staan: ze hebben haar lichaam kunnen doden, maar haar ziel niet.”

Tenslotte nog dit. Er bestaat een prachtige film, waarin Irene Ottilie Linssen-Jeidels vertelt over het lot van haar oma en van al die andere Delftse Joden, die door de Nazi’s zijn opgepakt en vermoord. Die kunt u zien via https://www.youtube.com/watch?....