Veel van de verhalen uit de Tweede Wereldoorlog zijn van een oneindige triestheid. Je hart draait om in je lijf als je erover hoort. Zo veel mensen zinloos omgekomen, vaak vermoord. Zo veel dromen, die nooit in de buurt van hun verwezenlijking zijn gekomen. Zo veel vaders, moeders, broers en zussen, die de rest van hun leven met een snee in hun ziel rondliepen.

Het verhaal van Jacobus (Jaap) Kramer (geboren in Harenkarspel op 5 oktober 1924 en overleden op 1 februari 1944 in Watenstedt-Salzgitter, Nedersaksen) is zo’n triest verhaal.

“Hij was een broer van onze onlangs overleden moeder Truus Appel-Kramer”, vertellen Monica Konijn-Appel en Ria Reimers-Appel. “Een hartstikke lieve jongen volgens onze moeder. Hij werkte bij onze opa.” Opa had een klein agrarisch bedrijf. Zoals meer agrariërs in de streek teelde hij koolrassen, die hij waarschijnlijk met de schuit naar de Broeker Veiling bracht, de oudste tuinbouwveiling van het land. Voor eigen gebruik had hij nog wat vee. Jaap was de tweede uit een gezin van twaalf en als oudste zoon was hij voorbestemd om het bedrijf van zijn vader over te nemen. Maar hij had andere dromen. “Na de oorlog wilde hij naar Frankrijk emigreren en daar boer worden”, vertellen Ria en Monica. “Daar was tenminste ruimte.”

Jaap Kramer zou Frankrijk nooit zien, want de oorlog kwam er tussen. Met de oorlog kwam het systeem van de Arbeitseinsatz. Daarmee verplichtten de Nazi’s jonge mannen in door hen bezette landen tot wat neerkwam op dwangarbeid om hun oorlogsmachine draaiend te houden. Jonge mannen tussen de 16 en de 40 jaar werden opgeroepen om in Duitsland te gaan werken. Veel jonge mannen doken in die tijd onder. In Duitsland werken wilden ze niet. Maar Jaap Kramer had geen keus. De Duitse autoriteiten ter plaatse dreigden om vaders van ondergedoken jonge mannen dood te schieten. In enkele gevallen was dat ook daadwerkelijk gebeurd. Dus moest de 18-jarige Jaap wel naar Duitsland. Dat was waarschijnlijk (de familie weet het niet meer zeker en veel documenten zijn er niet) in juli 1943. De verhalen over het afscheid zijn wrang. Er was een nieuwe koffer gekocht voor zijn kleren en moeder had speciaal een brood voor hem gebakken voor onderweg. Wie weet wanneer hij weer aan een fatsoenlijke maaltijd toekwam. Veel vertrouwen in de goedheid van de Nazi’s hadden ze niet. Hij nam afscheid van zijn kleine broertje en zusje met de verzuchting, dat hij hen waarschijnlijk nooit zou leren kennen en begon te huilen. Van een jongen van 18 jaar is dat alleszins voorstelbaar.

Daarna werd het stil rond Jaap. De familie weet niet waar hij tewerkgesteld is en wat voor werk hij moest doen. “Van brieven hebben wij nooit iets gehoord, dus die zullen er wel niet geweest zijn”, vertellen Monica en Ria. “We weten, dat hij veel last had van heimwee en dat hij ziek is geworden. Longontsteking. We hebben ook vernomen, dat de lokale dokter hem niet wilde helpen en dat hij tien kilometer moest lopen om aan medische hulp te komen.”

Dat kon niet goed gaan en dat ging ook niet goed. Op 1 februari 1944 overleed Jaap Kramer. Was het heimwee? Was het een ziekte? We zullen het nooit zeker weten.

Kort nadat Jaap was gestorven liep er een vreemde man door het dorp. Hij belde eerst aan tegenover het huis van de familie Kramer en hoorde daar wie er aan de overkant woonde. Vader deed de deur open. Moeder zag hem schrikken. “Is hij dood?”, vroeg ze. “Ja”, antwoordde hij, “Jaap is dood” om vervolgens in elkaar te zakken. Wat moeder Kramer toen huilend zei is hartverscheurend in zijn eenvoud: “En we eten vandaag nog wel zijn lievelingseten, rodekool.”

Er werd een tafeltje neergezet met daarop dierbare herinneringen aan Jaap. In die dagen is er veel gehuild.

Jaap is aanvankelijk in Watenstedt begraven. Na de oorlog is hij thuis gebracht en herbegraven op de begraafplaats van Waarland. Nog weer later heeft hij zijn laatste rustplaats gekregen in het Ereveld in Loenen.

“Ome Jaap zou opa’s bedrijf nooit overnemen”, vertellen Ria en Monica. “Onze moeder is opa gaan helpen tot de hele familie (op twee na, moeder en een tante) in 1954 naar Canada emigreerde. Toen ome Jaap was gestorven heeft oma maandenlang achtereen gehuild. Totdat de melkboer op een dag zijn: ‘Stop nu maar want je hebt nog elf andere’. Daar kon ze als nuchtere Noord-Hollandse de redelijkheid wel van inzien. Maar er zijn dingen, die opa en oma daarna nooit meer hebben gedaan. Oma heeft nooit meer op de schaatsen gestaan. Opa had een mondharmonica, waarop hij goed kon spelen, maar hij heeft geen noot meer gespeeld.

Ome Jaap is nooit vergeten, ook niet toen het grootste deel van de familie inmiddels in Canada woonde. Zelfs voor onze neven en nichten uit Canada heeft hij tot de dag van vandaag betekenis. En zijn vrienden zijn jaren lang bij opa en oma over de vloer blijven komen.”

Het verhaal van Jaap Kramer grijpt zo aan omdat het zo klein is, zo alledaags, zo grijpbaar. Zoiets kan iedereen overkomen onder die omstandigheden. Maar het grijpt ook aan omdat het zo veel verdriet heeft veroorzaakt. Juist daarom mogen we het oneindig trieste lot van Jaap Kramer niet vergeten.