Martinus Antonius Lelivelt

Martinus Antonius (Martin) Lelivelt wordt geboren op 17 januari 1896 in Lichtenvoorde als derde kind van timmerman Hermanus Lelivelt en Hendrika Geertruida Toebes. Hij heeft twee broers en drie zussen. Martin trouwt op 4 april 1925 met Johanna Clara Maria Ludmilla Hund (geboren in Duitsland). Ze krijgen een dochter Mia en twee zonen Jos en Martin. Martins beroep is timmerman en samen met zijn broers Jan en Herman heeft hij een aannemersbedrijf, aan de overkant van de straat, een stille landweg zonder verlichting aan de rand van Lichtenvoorde.

Lelivelts Duitse zwagers uit Osnabrück waarschuwen hem al vanaf 1933 voor de onrustige ontwikkelingen in het buurland. Ze zien hoe snel de legerbasis in Osnabrück wordt uitgebreid. “Er komt vast en zeker oorlog,” zeggen ze, “bereid je erop voor”. Lelivelt neemt dit advies ter harte. Al in 1938 timmert hij een onzichtbare voorraad-ruimte op de zolder van zijn huis. Meteen na de inval van het Duitse leger in mei 1940 ontstaat in de gemeente Lichtenvoorde een verzetsbeweging. Ontsnapte krijgsgevangenen van net over de grens (een kamp in Bocholt) worden opgevangen. Martin Lelivelt wordt gevraagd of hij onderduikers in huis wil nemen. Hij polst zijn vrouw en dochter Mia (dan vijftien jaar oud). Zij twijfelt geen moment want is niet bang en mensen die hulp nodig helpen: die ga je helpen. Zowel haar vader als zij zien het als een opdracht van Onze-Lieve-Heer om bij het verzet te gaan (de familie is rooms-katholiek). En het is maar voor korte tijd, zo denken ze. Maar hun hulp gaat jarenlang door en het gaat om tientallen mensen: Joden, onderduikers, verzetsmensen, piloten. De voorraadplek op zolder dient nu als schuilplaats voor onderduikers.

Martin is betrokken bij de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers en later bij de Knokploeg Aalten. Hij werkt vooral samen met Joop ter Haar “Joep” en Hendrik Leemreize “Pietje”. Ze zijn belangrijke schakels in de zogenoemde “escape line”, het wegbrengen van krijgsgevangenen en piloten naar Limburg, zodat deze via Frankrijk of Spanje/Portugal naar hun thuisbasis Engeland kunnen terugkeren. De vliegeniers krijgen valse papieren mee van het verzet. Soms haalt Martin om vijf uur ’s morgens onderduikers op uit de kerk. Mia heeft warm badwater klaargezet want uit vrees voor ongedierte moeten de kleren verbrand worden. De uniforms van piloten worden sowieso verbrand vanwege het gevaar. Ze krijgen dan Achterhoekse kleren. Zo gaat ook het bruine trouwpak van Martin richting Frankrijk. In de geheime schuilplaats op zolder passen twee of drie personen. Martin brengt ook wel onderduikers onder bij boerenfamilies in de omgeving. Over hun verzet spreken ze niet met familie en buren. Overal in het kleine dorp Lichtenvoorde is men nieuwsgierig en er loert verraad. Martin is heel voorzichtig. Bezoekt niet de vergaderingen van het verzet. Zijn vrouw is bang; haar wordt zo min mogelijk verteld. Er zijn tijden dat er boven piloten boven verstopt zitten en “gewone onderduikers” en/of joden elders in huis. Het vraagt veel organisatietalent en behoedzaamheid van Mia om ervoor te zorgen dat de onderduikers niets merken van de piloten. Want de onderduikers zijn er maar een paar dagen en op een volgend adres zouden ze de familie kunnen verraden. Intussen moet het normale leven in huis ook doorgaan.

Op 20 april 1944 gaat het mis. Na verraad van infiltrant en SD-spion Willy Markus pakt de Sicherheitspolizei die dag tientallen regionale LO-verzetsstrijders op. Bijna het hele Lichtenvoordse verzet en een belangrijk dele van de Knokploeg wordt uitgeschakeld. Martin Lelivelt is erbij. De gezinsleden worden verhoord maar laten niets los. De Duitsers doorzoeken de woning maar vinden op zolder gelukkig niet de vliegeniers Carl Glassmann en Myrle Stinnet (Amerikaan en Engelsman die daar twee weken verblijven). Martin Lelivelt wordt meegenomen. Zoon Jos protesteert en dan willen de Duitsers ook hem meenemen maar gelukkig kan hij vluchten. Jongste zoon Martin was niet thuis, komt net de straat inlopen en ziet de open wagen met daarin zijn vader wegrijd die nog naar hem zwaait. Martin Lelivelt kom terecht in kamp Vught. Hij wordt daar gemarteld, maar vertelt niets. Vervolgens gaat hij naar de gevangenis Wolvenplein in Utrecht, Duitse gevangenis voor politieke gevangenen, bewaakt door Nederlandse SS-soldaten. Hij ziet het somber in en is op het ergste voorbereid. Het lukt hem een briefje uit de gevangenis te laten smokkelen voor zijn gezin: “Jullie moeten voor me bidden want ik zit in zwaar weer en vrees voor mijn leven”. In een ander briefje vraagt hij hen goed voor elkaar te zorgen. Op 6 juni staat Martin Lelivelt samen met anderen tegelijk voor het Polizeistandesgericht in Den Bosch waar achttien mannen in één zitting ter dood worden veroordeeld. Op 25 juli 1944 worden Martinus A. Lelivelt (48 jaar oud) en zijn verzetsvriend Antonius F. Slot (25) uit Lichtenvoorde gefusilleerd in Fort Rijnauwen.

Het gezin Lelivelt krijgt pas na de oorlog bericht wat er met hun man en vader is gebeurd. De broers van Martin Lelivelt zetten het bedrijf voort en later neemt de jongste zoon en naamgenoot Martin Lelivelt met zijn neven het familiebedrijf over. Mia heeft haar vader beloofd dat ze goed voor haar zieke moeder en broertjes zal zorgen. Daardoor is een studie niet mogelijk voor haar. Een huwelijksaanzoek van de RAF- piloot Johnny Remington wijst ze af. Het verzoek van haar vader weegt zwaar, haar moeder heeft haar nodig en in Engeland zou ze te ver van haar familie verwijderd zijn. Mia wordt gedragen door de kracht die ze vindt in haar religie. Ze blijft haar hele leven wonen in het ouderlijk huis totdat ze sterft in oktober 2020. Voor zover bekend hebben alle bij Lelivelt ondergedoken piloten de oorlog overleefd, Amerikanen, Engelsen en Canadezen. Lichtenvoorde krijgt na de oorlog de naam “Klein Engeland”.

Aan Martin Lelivelt is postuum het Verzetsherdenkingskruis uitgereikt.

In Lichtenvoorde is de Schievegatsdijk (waar Martin Lelivelt woonde) naar hem vernoemd en omgedoopt in: Martin Leliveltstraat. Het huis waar het gezin woonde heet Martens Hof en wordt in 2021 tot gemeentelijk monument aangemerkt vanwege de bijzondere geschiedenis.

De ingenieus gemaakte onderduikzolder in de woning is tot heden bewaard gebleven. Leerlingen van de ROC-bouwopleiding in Doetinchem maken in 2012 met hun begeleiders (neven van Mia Lelivelt) een replica van deze schuilruimte op ware grootte.