Aleidus Johannes ter Morsche

Al ver voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog was Johan ter Morsche in de Twents-Duitse grensstreek actief bij de opvang van joden die vanuit Duitsland naar Nederland gevlucht waren voor het steeds bruter wordende nazi-regime. Hij trok zich het lot van deze verdrevenen erg aan en zorgde ervoor dat ze onderdak kregen in Enschede of de directe omgeving van deze fabrieksstad. Ook heeft hij zich ingezet om de slachtoffers van het Franco-regime in Spanje te helpen. Bestrijding van nationaal-socialisme en fascisme stonden bij hem hoog in het vaandel.

Ter Morsche, die na het basisonderwijs in de praktijk moest leren om als koopman in zijn onderhoud te voorzien, trouwde in 1928 met het op 7 mei 1907 in Berlijn geboren meisje Margarete Marie Lucie Böttcher. Hij had haar leren kennen in de Havenstraat te Enschede, toen zij hem het adres vroeg van hotel Tubantia. Margarethe had namelijk gesolliciteerd naar een baantje in dit hotel. Johan bood haar in het hotel een kopje koffie aan en van het een kwam het ander. Uit dit huwelijk zijn twee kinderen geboren. In 1930 dochter Maria Hermina en enkele jaren later zoon Arnold.

In 1941 is Johan met zijn gezin, op aandringen van zijn schoonouders, naar het Duitse Zinnowitz vertrokken. Aanvankelijk werkte hij met zijn vrouw in het hotel van zijn schoonouders, waar ook het gezin woonde. In dit hotel verbleven veel buitenlanders. Onder hen ingenieurs, die in het nabij gelegen Peenemünde door de Duitsers te werk waren gesteld. Zij waren, onder leiding van de Duitse ingenieur Werner von Braun, bezig met de voorbereidingen voor de zogenaamde vliegende bommen. Deze Von Braun woonde in de straat waar ook het gezin Ter Morsche was neergestreken.

Hij doorgrondde het regime van het land waarheen hij vertrok wel degelijk. Dat bracht hem in het ondergrondse verzet, samen met Polen, andere buitenlanders en ook Duitsers. Op een zeker moment ontstond een verzetsgroep waarin Johan ter Morsche samen met een Poolse tolk en de Duitse geestelijke dr. Karl Lampert een sleutelrol vervulde. Johan slaagde erin op de zeer geheime raketbasis van Peenemünde een aanstelling als monteur te krijgen. Daardoor was hij in staat belangrijke informatie mee naar huis te nemen. De verzetsgroep waartoe hij behoorde, vergaderde altijd in de keuken van Johans woning. Men luisterde er clandestien naar de Engelse radio. Alle belangrijke berichten werden vanuit het Engels in het Duits vertaald en verspreid onder de bevolking. Dat waren allemaal activiteiten waar de doodstraf op stond.

Begin 1943 heeft een verrader, die het vertrouwen van de Poolse tolk had gekregen, zich weten binnen te dringen. Die man kwam er ook achter dat Ter Morsche belangrijke gegevens over het project Peenemünde naar de geallieerde legerleiding in Engeland had weten door te geven. Via de Poolse tolk kwam de provocateur nogal wat te weten, informatie die hij weer doorspeelde naar de Sicherheitsdienst. Deze verrader moet ook hebben geweten dat Lampert de vertaalde gegevens liet overbrengen naar een kerk in Stettin. Het verraad van de indringer had desastreuze gevolgen. In de nacht van 2 op 3 februari 1943, toen de hele groep in de keuken bij elkaar was, werd er op de deur gebonkt. 'Een telegram uit Holland voor Ter Morsche,' riep iemand. Toen Ter Morsche opendeed, bleek het helemaal niet om een telegram te gaan. Het waren leden van de Geheime Staatspolizei (Gestapo) die met getrokken pistool de woning binnendrongen en het gehele huis overhoop haalden. Voor het overige deden de indringers zich voor als gemoedelijke kerels. 'Je man is over drie dagen wel weer terug,' zeiden ze tegen zijn vrouw. Samen met Johan ter Morsche werd de gehele verzetsgroep gearresteerd.

Drie dagen na de aanhouding van haar man krijgt mevrouw Ter Morsche bericht dat ze zich op het gemeentehuis van Zinnowitz moet melden voor het vervullen van enkele formaliteiten. Nietsvermoedend geeft zij hieraan gehoor. Tegen haar bijna dertienjarige dochter Maria zegt ze nog: 'Ik kom zo terug.' Maar moeder komt helemaal niet terug. Ook zij wordt, evenals haar man, vastgehouden. Kort daarna verschijnen wildvreemde mensen in de ouderlijke woning. Maria en haar broertje Arnold worden meegenomen naar een 'pleeggezin'. Als reden hiervoor wordt opgegeven dat zij uit het 'misdadige milieu van de ouders' worden overgebracht naar een gezin waar de opvoedingssfeer veel beter is. Een oude kennis van het gezin Ter Morsche voegt de kinderen toe: 'Jullie vader moesten ze vierendelen.' Beide kinderen worden al snel van elkaar gescheiden en worden voor 'heropvoeding' ondergebracht in SS-gezinnen. Maria komt op het voor de Oostzeekust liggende eiland Usedom terecht en wordt daar op alle mogelijke manieren getreiterd, regelmatig mishandeld en vernederd. Ook moet zij vieze klusjes opknappen. Ook Arnold komt in een dergelijke situatie terecht. Bij beide kinderen wordt er als het ware dagelijks ingehamerd dat zij afstammen van misdadige ouders. Niemand mag met hen spelen, zodat ze uiteindelijk helemaal geïsoleerd raken. Inmiddels weet Maria dat haar vader naar alle waarschijnlijkheid ter dood zal worden veroordeeld wegens spionage en dat haar moeder is overgebracht naar een 'tuchthuis'.

Ongeveer anderhalf jaar na haar 'heropvoeding' keerde Maria terug naar Zinnowitz. Niet omdat haar 'heropvoeding' was voltooid, maar omdat ze moest werken. Volgens het regime moest ze als veertienjarig meisje maar verpleegster worden. In Zinnowitz hoorde ze pas werkelijk wat met haar vader was gebeurd. Samen met de eenentwintig gearresteerde medeverzetsleden had hij terechtgestaan voor het Volksgericht in Berlijn. Allen die bij de regelmatige besprekingen in de keuken van Ter Morsche aanwezig waren geweest werden ter dood veroordeeld. Johans schoonmoeder moest tijdens het proces, dat 'Der Fall Stettin' was genoemd, als getuige optreden. Tijdens de zitting herkende zij haar schoonzoon niet, zo ernstig was hij door zijn beulen gemarteld en toegetakeld. Pas nadat hij de zittingszaal werd uitgeleid, herkende zij hem aan zijn manier van lopen. 'Ja, inderdaad. Dat moet hem wel zijn,' liet ze zich ontvallen.

Iemand die met Johan ter Morsche gevangen heeft gezeten en de oorlog overleefde, vertelde dat hij ondanks de verschrikkelijke martelingen niets heeft losgelaten waardoor anderen gevaar konden lopen. Mevrouw Ter Morsche kwam vlak voor het einde van de oorlog vrij.

Op 24 januari 1944 wordt het vonnis aan Johan ter Morsche en zijn lotgenoten voltrokken door onthoofding. 'Zijn moordenaars hebben geprobeerd de stem van zijn hart te doen zwijgen. Dat is hen niet gelukt. Zijn stem blijft spreken tegen degenen die nog leven,' zegt zijn dochter Maria. De straat in Zinnowitz waar het gezin Ter Morsche in de oorlog woonde, is genoemd naar Johannes ter Morsche. De urn met zijn asresten is aanvankelijk in Brandenburg bewaard gebleven. Jarenlang heeft deze urn daarna in de woning van zijn naar Enschede vertrokken weduwe gestaan. Tenslotte is de urn bijgezet op het ereveld in Loenen, vak E nr. 287.

Bron: Boek Ereveld Loenen, Laatste rustplaats van Nederlandse oorlogsslachtoffers. ISBN 90 12 08756 2