Gerrit Jan van der Veen speelde een grote rol in het Nederlandse verzet. Als kunstenaar weigerde hij zich aan te sluiten bij de Nederlandse Kultuurkamer en riep anderen op hetzelfde te doen. Hij startte een ondergrondse organisatie die zich bezig hield met het vervalsen van persoonsbewijzen. Ook pleegde hij met zijn verzetsvrienden overvallen op het Amsterdamse Bevolkingsregister, de Landsdrukkerij in Den Haag en het Huis van Bewaring aan de Weteringsschans.

Voor de oorlog was Gerrit Jan van der Veen beeldhouwer. Een bekend beeld van hem is ‘De Eendracht Van Het Land’. Het staat er nog steeds, op het Leidsveer-viaduct vlakbij het Centraal Station van Utrecht. Het was tevens zijn laatste beeldhouwwerk. De oorlog brak uit. In 1940 weigerde Van der Veen een Ariërverklaring te ondertekenen. Het werd zijn eerste afwijzing van een Duitse maatregel die gevolgd werd door een tomeloze verzetsactiviteit. Volgens vrienden ontwikkelde hij zich van een rustige kerel tot een felle strijder.

De Nederlandse Kultuurkamer

In februari 1942 startte de Duitsers de oprichting van de Nederlandse Kultuurkamer. Kunstenaars en journalisten moesten zich er bij aansluiten, wilden ze hun beroep kunnen blijven uitoefenen. Doel was om hen te controleren en de nationaalsocialistische gedachte te propageren. Van der Veen kwam meteen in actie. Hij stelde met een groep collega’s een protest-manifest op, schreef een open brief aan Rijkscommissaris Seyss-Inquart en richtte een steunfonds op voor kunstenaars die weigerden. Hij werd redacteur van verzetsblad De Vrije Kunstenaar waarmee hij zijn boodschap verder verspreidde.

Persoonsbewijzencentrale

Het woord was voor Van der Veen niet het enige strijdmiddel. Met de toenemende Duitse druk groeide de behoefte aan vervalste documenten. Hij richtte met de drukker Frans Duwaer de Persoonsbewijzencentrale (PBC) op, die na minutieuze grafische arbeid en talloze mislukkingen een onder omstandigheden vrijwel volmaakt product leverde, waarvan meer dan 65.000 exemplaren in omloop kwamen. Dankzij het werk van de PBC wisten duizenden mensen arrestaties of deportaties te ontlopen. Enkele vervalsingen kwamen toch aan het licht toen de Duitsers de identiteitsbewijzen vergeleken met de officiële kopieën uit het bevolkingsregister. Van der Veens verzetsgroep plande een aanslag op het Amsterdamse bevolkingsregister met als doel de kopieën te vernietigen.

Aanslag Amsterdamse bevolkingsregister

Zaterdagavond 27 maart 1943 drong de groep het gebouw van het bevolkingsregister ongezien binnen in politie-uniform. De beveiligers werden verdoofd en buiten op de stoep gelegd. Daarna stichtten de verzetsstrijders brand op verschillende plekken in het gebouw. Vijf ontploffingen volgden. De actie had minder impact dan gehoopt, want de persoonsbewijzen brandden moeilijk (15% ging verloren). De actie was wel een inspiratiebron voor verzetsgroepen in andere delen van het land. Een groot aantal leden van de Persoonsbewijzencentrale werd in de dagen erna door verraad opgepakt en ter dood veroordeeld. Van der Veen wist te ontkomen.

Overvallen

Ruim een jaar na de aanslag pleegde Van der Veen met vier anderen een overval op de Landsdrukkerij in Den Haag. De verzetsgroep deed zich voor als controleurs, waarbij de Duitse Gerhard Badrian zogenaamd optrad als SS-officier. Ze overmeesterden enkele personeelsleden en namen vellen met in totaal 10.000 persoonsbewijzen mee, een aanmerkelijke verlichting voor de overbelaste PBC. Het zou de laatste succesvolle overval van Van der Veen zijn.

Arrestatie

Een dag later (in de nacht van 30 april op 1 mei 1944) mislukte een overval op het Huis van Bewaring Weteringschans in Amsterdam. Van der Veen en zijn groep traden met medewerking van een betrouwbare bewaker het gebouw binnen. Nadat twee waakhonden de Duitse wacht alarmeerden, ontstond een vuurgevecht. Van der Veen, geraakt door twee kogels, wist te ontsnappen. Twee weken later werd hij alsnog opgepakt op zijn onderduikadres. Met Frans Duwaer en vijf anderen kreeg hij zijn doodsvonnis te horen. Nog op dezelfde avond werd hij, ondersteund door zijn kameraden, in de duinen vlakbij Haarlem gefusilleerd.

Na de oorlog

In juni 1945 werd in Amsterdam de Euterpestraat, berucht geworden als zetel van de Duitse politie, in Gerrit van der Veenstraat herdoopt. In mei 1953 werd hem postuum de Amerikaanse onderscheiding Medal of Freedom toegekend en in mei 1973 werd in Amsterdam een door de beeldhouwer C. Kneulman vervaardigd monument onthuld als eerbetoon aan Gerrit van der Veen en het kunstenaarsverzet.