Halverwege vrijdagmiddag 21 augustus 1942 stappen vier mannen bij “Fotohandel Lux” aan de Roelof Hartstraat 4 in Amsterdam binnen. Elisabeth, de vrouw van filiaalhouder Richard Voitus van Hamme, gaat naar de winkel. “Wat weet u van Vrij Nederland?” Ze schrikt hevig en antwoordt daar niets van te weten. De bezoekers, twee agenten van bureau Inlichtingendienst uit de Nieuwe Doelenstraat en twee agenten van de afdeling Economische Zaken van het Hoofdbureau van Politie en alle vier Nederlanders, vragen naar Van Hamme. Ze zullen wachten als blijkt dat hij niet aanwezig is. Intussen gaan ze naar het achter de winkel liggende woonhuis. Daar treffen ze een jongeman, die hun vertelt op visite te zijn. Zijn persoonsbewijs wordt gecontroleerd en blijkt in orde te zijn.

Sleutel

Voor de 38-jarige Van Hamme arriveert, vinden de agenten al een flinke partij bontjassen in de hal. Bij zijn thuiskomst wordt hij gefouilleerd, waarbij het juli-nummer 1942 van Vrij Nederland in zijn colbert wordt gevonden. Daarna lopen de agenten rechtstreeks naar het decoratieve wandkleed in de gang tussen de winkel en de woning, dat ze opzij slaan. “Waar is de sleutel van de muursafe?” Van Hammes opmerking dat hij die verloren heeft, leidt tot de dreiging dat de safe opengebroken zal worden als de sleutel niet meteen boven water komt. Hij ziet het hopeloze van de situatie in en met zijn sleutel openen ze de muursafe, waarvan alleen het sleutelgat te zien is. In de safe vinden de agenten onder andere een revolver, een pistool, munitie voor beide wapens en een persoonsbewijs. Het persoonsbewijs vertoont grote overeenkomst met dat van de bezoeker die ze eerder in de woonkamer hebben gecontroleerd. Alleen blijkt op dit persoonsbewijs ook een “J” te staan. De Joodse Bernard Davids (1918-1943) wordt direct gearresteerd.

Het huis wordt grondig doorzocht, waarbij ook bezwarend materiaal als een trucfoto, foto’s van het Koninklijk Huis en anti-nationaalsocialistische geschriften gevonden worden. Uit het verloop wordt duidelijk dat de agenten goed weten waarvoor ze komen: vuurwapens, illegale lectuur en goederen voor zwarthandel. Dit kan niet anders dan op basis van een tip aan de met de Duitse instanties samenwerkende politie zijn. Dat Van Hamme ruim 2.300 gulden* op zak heeft, wordt met zwarthandel in verband gebracht.

In de cel in Amsterdam

Van Hamme en Davids worden meegenomen en elk in een cel gezet op het hoofdbureau van politie. Op dinsdag 25 augustus zijn de verhoren en processen-verbaal door de politie afgerond. Van zwarthandel is geen sprake; mevrouw Van Hamme tekent die dag ervoor al voor ontvangst van fl. 2.300. De bontjassen zijn in consignatie ontvangen van een Haagse firma, waardoor er slechts sprake is van handel zonder de vereiste textielbonnen. Davids en Van Hamme worden overgebracht naar het SD-hoofdkwartier Amsterdam aan de Euterpestraat**. Daar wordt Davids overgedragen aan de afdeling Joodse Zaken. Van Hamme wordt na verhoor naar Huis van Bewaring II aan de Havenstraat in Amsterdam gebracht.

Na afronding van het onderzoeksrapport door de SD wordt hij op 30 september naar de Duitse gevangenis in Scheveningen – bij de Nederlanders beter bekend als het Oranjehotel – gebracht.

Voor het Obergericht

Op vrijdag 2 oktober volgt zijn rechtszaak bij het Duitse Obergericht in Den Haag, waarbij de agenten van de Nieuwe Doelenstraat als getuigen optreden. De zeer beperkte rol van de advocaat van Van Hamme wordt vervuld door mr. Broekhuijsen, zoon van een buurtgenoot uit de Joh. M. Coenenstraat, die een praktijk in Den Haag voert. De dag na de rechtszitting volgt het vonnis: doodstraf wegens verbodenwapenbezit, illegale lectuur en hulp aan Joden. Mevrouw Voitus van Hamme-Roeland bezoekt haar man nog drie keer: steeds één kwartier op dinsdagmiddag. De laatste keer op 3 november, zonder te weten dat het hun laatste ontmoeting is.

De executie

Op woensdagochtend 4 november 1942 wordt Van Hamme om half zeven uit zijn cel gehaald. In aanwezigheid van de gevangenisdirecteur wordt door de Staatsanwalt zijn identiteit vastgesteld, meegedeeld dat het gratieverzoek is afgewezen (met name het bezit van vuurwapens en munitie wegen zwaar) en dat het vonnis om half negen zal worden uitgevoerd. Van Hamme vraagt en krijgt gelegenheid afscheidsbrieven te schrijven en te roken. In het bijzijn van ds. G. Bos – de Nederlandse predikant van het Oranjehotel die de niet-religieuze Van Hamme bijstaat – en een Duitse arts vertrekken ze met twee vrachtwagens naar de ongeveer tweeënhalve kilometer verder gelegen Waalsdorpervlakte.

Het proces-verbaal van de executie vermeldt kort en zonder enig gevoel dat om 08.38 uur de identiteit nogmaals is vastgesteld, het vonnis opnieuw is voorgelezen en dat om 08.40 uur de executie is uitgevoerd.

Oorlogsbegraafplaats

Richard Voitus van Hamme wordt naamloos begraven in de duinen bij Scheveningen. In juni 1945 worden zijn stoffelijke resten gevonden; als een van de eerste van de 250 tot 280 in de oorlogsjaren op de Waalsdorpervlakte gefusilleerden. Hij wordt in maart 1946 herbegraven op de oorlogsbegraafplaats “Het Lange Duin” in Wassenaar. Bij de opheffing van deze begraafplaats wordt hij op 4 februari 1982 bijgezet op het Nationaal Ereveld Loenen.

Elisabeth Voitus van Hamme-Roeland

Elisabeth Roeland krijgt enkele dagen na de arrestatie te horen dat haar man op staande voet is ontslagen en dat zij binnen een week de woning moet verlaten. Overhaast neemt ze met haar bezittingen intrek bij een buurvrouw die vaker mensen op kamers heeft. Intussen vertelt ze een vriendin dat degene die haar en haar man “deze kool gestoofd heeft nog een rare pijp zal roken”. Een week of zes na de bevrijding, op 16 juni 1945, legt ze een verklaring af over de arrestatie van haar man en de huiszoeking. Ze is zeer gebrand op de opsporing van degene die hen aangegeven heeft, met de dood van haar man tot gevolg.

Van onderduiker Bernard Davids heeft ze nooit meer iets gehoord. Onderzoek naar de vrouw die zij stellig verdenkt, levert daarvoor geen aanwijzingen op, laat staan bewijs.

Dikke Jansen en een huishoudster

In juli 1946 staat de 55-jarige NSB-journalist “dikke Jansen” voor het Tribunaal (orgaan van de Bijzondere Rechtspleging) om zich te verantwoorden voor onder andere zijn lidmaatschap van de NSB en hulpverlening aan de vijand. Daarbij komt ook zijn betrokkenheid bij de arrestatie van Van Hamme ter sprake, al staat hij daar niet voor terecht. Jansen, die dan al een jaar vastzit, wordt veroordeeld tot twee jaar internering en ontzetting uit het actief en passief kiesrecht. Na onderzoek naar de gebeurtenissen rond Van Hamme volgt een tweede rechtszaak. Jansen bekent gebeld te hebben met bureau Inlichtingendienst in de Nieuwe Doelenstraat in augustus 1942 over de aanwezigheid van vuurwapens en Vrij Nederland bij Van Hamme. Hij verklaart dit gedaan te hebben op verzoek van de huishoudster van een collega, omdat hij wapenbezit ook gevaarlijk vindt en een valstrik van haar vreesde. Het Tribunaal overweegt dat “Beschuldigde naar de indruk bij de zitting ternauwernood beroerd was door het in handen raken van twee landgenoten bij de vreselijke vijand”. Jansen wordt voor dit verraad veroordeeld tot twee jaar internering. In juli 1950 komt hij weer op vrije voeten, vijf jaar na zijn arrestatie.

Rechtsstaat

Deze veroordeling luidt het onderzoek in naar de huishoudster, die in alle toonaarden ontkent. Extra wrang in het geheel is dat zij vrienden was met de familie Van Hamme, met wie zij ook wel uitging. Zij gaf ’s morgens, op de dag van de arrestatie van Van Hamme, het geleende nummer van Vrij Nederland aan hem terug. Onderzoek en verhoren van anderen die iets over haar mogelijke verraad zouden kunnen zeggen leveren geen bewijs op. In de rechtsstaat die Nederland sinds 5 mei 1945 weer is worden verdachten veroordeeld na wettig en overtuigend bewijs. En niet slechts op basis van één getuige. In augustus 1949 wordt haar zaak daarom geseponeerd.

* Vergelijkbare koopkracht in 2020 is meer dan € 16.000.

** Op 27 mei 1945 is de naam gewijzigd in Gerrit van der Veenstraat.